ABDÜLLATÎF el-BAĞDADİ
Muvaffakuddîn Abdüllatîf b. Yûsuf b. Muhammed (ö. 629/1231) Tabip-fîlozof, çok yönlü bir İslâm bilgini. Bağdat’ta 557 (1162) yılında doğdu. Kısa boylu zayıf nahif bir bünyeye sahip olduğundan İbn Nokta ve “Keçecizâde” anlamına gelen İbn Lebbâd künyeleriyle de anılır. Aslen Musullu kültürlü bir aileye mensuptur. Babası Yûsuf ve amcası Süleyman’ın dinî ve aklî ilimlerde otorite oldukları bilinmektedir. Çağdaşı olan İbn Ebû Usaybia’nın “Uyûnü’l-enbâ” adlı eserinde yer alan otobiyografisine göre, çok küçük yaşta, “Oyun zevkini dahi tatmadan” tahsile başladı. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra başta hadis ve fıkıh olmak üzere, dil ve edebiyat alanlarında temel sayılan metinleri okuyarak icazet aldı. Daha sonra bilgi ve görgüsünü arttırmak gayesiyle o devrin belli başlı ilim ve kültür merkezlerini dolaştı; gittiği her yerde ilimle meşgul oldu; ilmî sohbetlere ve münazaralara katıldı.
Mağrib’den Bağdat’a gelen İbn Tatlî (İbn Nailî) adlı bir bilginden aklî ve felsefî ilimleri tahsil ettikten sonra bir süre İbn Sînâ, Behmenyâr ve Gazzâli’nin eserlerini okudu. Bağdat’ta artık kendisinden faydalanacağı bir kimsenin kalmadığına kanaat getirince, 1189 yılında Musul’a geçti ve orada devrin ünlü âlimi Kemâleddin b. Yûnus’la tanışarak ondan faydalandı. Musul’da bulunduğu sırada İbn Muhacir Medresesi’nde ve dârülhadiste müderrislik yapan Abdüllatîf el-Bağdâdî. fırsat buldukça Sühre-verdrnin eserlerini inceledi: sonra da bu işrâkî filozofunu çok ağır ve sert bir dille tenkit etti. 1190 yılında Şama giderek Tâceddin el-Kindî ile münazaralarda bulundu: orada da ilmî üstünlüğünü kısa zamanda çevresine kabul ettirdi. Bir yıl sonra Kudüs ve Mısır’ı ziyaret etti; Mısır’da iken Ebü’l-Kâsım eş-Şârfi, Yasın es-Sİmyâî ve meşhur yahudi filozofu İbn Meymûn gibi devrin ünlü ilim adamlarını tanıma fırsatını buldu. Tanıştığı bu kişiler arasında Ebü’l-Kasım eş-Sârirye ayrı bir değer veren Bağdadî, ondan Fârâbî, İskender Afrodisî (Alexander of Aphrodisi-as) ve Themistius gibi Yeni Eflâtuncu Aristo sarihlerinin eserlerini okudu. Bu seyahatleri sırasında o yıllarda bu bölgeye hâkim olan Eyyübî hanedanından büyük ilgi gördü; Özellikle Selâhaddin ve ahfadının iltifatlarına mazhar oldu ve Mısır’dan tekrar Kudüs’e, oradan da Şam’a döndü. 1199-1201 yılları arasında Mısır’da bulunan Abdüllatîf el-Bağdâdî, o yıllarda Mısır’da meydana gelen büyük kıtlığı, Mısır halkının yaşadığı maddî ve manevî perişanlığı görmüş, bu iktisadî ve sosyal krizi ünlü el-İfâde ve’l-i ctibâr adlı eserinde ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. 1206’da Kudüs’te Mescid-i Aksâ’da. 1207’de de Şam’ın Azîziyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Şam’da verdiği dersler daha çok tıp alanında idi. Nitekim onun tıp ilmi ile ilgili önemli eserlerini burada kaleme aldığı bilinmektedir.
Kaynaklar. 1220-1229 yılları arasındaki seyahatleri esnasında Erzurum. Erzincan, Kemah, Malatya, Divriği ve Besni gibi Anadolu’nun o dönemdeki önemli merkezlerine kadar uzandığını kaydeder. Bu sırada Mengücükoğulları’ndan Alâeddin Dâvûd b. Behrâm tarafından himaye edilmiş ve bundan dolayı birçok eserini bu hükümdara ithaf etmiştir. Hayatı hummalı bir ilmî faaliyet içinde geçen Abdüllatîf, 1230 yılında hac vazifesini yerine getirmek üzere çıktığı yolculukta doğum yeri olan Bağdat’a vardı ve kısa bir süre sonra 12 Muharrem 629’da 19 Kasım 1231 burada vefat etti.
Bazı müellifler Abdüllatîf el-Bağdâdi’yi İslâm felsefesinin hiçbir ekolünü benimsememiş bir filozof olarak gösterirlerse de onu İslâm dünyasındaki Aristocu geleneğe bağlı bir meşşâî filozofu saymak gerekir. Çünkü o. Aristo’nun fizik, metafizik, psikoloji ve tabiat ilimleri alanına giren eserleri üzerinde çalışmış, bunları bazan özetlemiş, bazan da haşiyeler yazarak gerekli açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca Fârâbî’nin mantık külliyatına da şerh ve haşiyeler yazmış, bu arada İbn Sina’nın “Şartlı öncüller, şartlı sonuçlar verir” teorisini ve “Dördüncü şekil kıyaslar”! reddetmiştir. Günümüze kadar ulaşan Fî mû bacde’t-tabî’a adlı eserini de, Aristo’ya mal edilen apokrif eserlerden biri olan ve Ortaçağ hıristiyan alemiyle İslâm dünyasında çok tutulan el-Hayrü’I-mahz’in etkisinde kalarak yazmıştır. Bütün bunlar Abdüllatîf el-Bağdâdrnin Yeni Eflâtuncu sarihlerin etkisinde kalan Fârâbî-İbn Sînâ ekolüne bağlı bir meşşâî filozofu olduğunu göstermektedir.
Klasik kaynaklarda ona ait eserlerin geniş bir listesi yer almaktadır. Tıp. felsefe ve mantık alanları başta olmak üzere 160’tan fazla eseri vardır. Bunların elli üçü tıp ve farmakoloji, dördü zooloji, dördü botanik, yirmisi mantık, on sekizi felsefe, on üçü nahiv, sekizi hadis, ikisi tefsir, ikisi fıkıh, ikisi kelâm, onu metodoloji ve tarih, dördü de ahlâk ve siyaset konularında kaleme alınmıştır. Geri kalanları ise dil, edebî tenkit, matematik, seyahat hâtıraları, mineraloji gibi çok değişik ve farklı konulardadır. Kaynakların verdiği bu listeden günümüze kadar ulaşanların sayısı ise ancak birkaç eserden ibarettir.
Bunların içinde, onun Batı’da ve İslâm âleminde bilinen en meşhur eseri el-İfâde ve’l-i’tibâr’dir. Mısırda bulunduğu sırada kaleme aldığı hacim bakımından küçük, fakat muhteva açısından çok zengin olan bu eser, o dönemdeki Mısır’ın coğrafî, topoğrafık, sosyal ve iktisadî durumu hakkında oldukça değerli bilgiler vermektedir. Eser XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Batı dünyasında da tanınmış, Latince, Almanca ve Fransızca’ya tercüme edilmiştir. Müellifin, beş duyuyu tıp açısından İnceleyen iki makalesi Makâletânü’1-havâs ile şeker hastalığı hakkındaki eseri Risale fi’1-maraz el-müsemmâ diyabitis adıyla neşredilmiştir. Şeker hastalığı konusunda her ne kadar Çinli hekimü Hüsan VII. yüzyılda ilk araştırmayı yapmışsa da , bu hastalığın karaciğere bağlı bir rahatsızlık olduğunu ilk olarak tesbit eden Abdüllatîf el-Bağdâdi’dir.
Bibliyografya
1- Abdüllatîf el-Bağdâdî, Makâletân fi’l-fıaüâs (nşr. Saîd Abduh), Kuveyt 1972.
2- İbnü’l-Kıfiî, İnbâhü’r-ruvât (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1369-93/1950-73.
3- İbn Ebû Usaybla. ‘Uyûnü’l-enbâ’ (nşr. Nizâr Rızâ), Beyrut 1965.
4- Zehebî. Klâmun-nübela XXII, 320-323.
5- Kütübî, Fevâtü’l-vefeyât (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1973-74.
6- Sübkî. Tabakâtü’ş-ŞâfiUyye {nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî), Kahire 1383-96/1964-76.
7- Süyûtî, Buğyetü’l-uvât (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1384/1964-Beyrut 1399/1979.
8- a.mlf.. Hüsnü I-muhâdara (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1387/1967, 1, 541;
9- Keşfuz-zunûn, I, 30, 696.
10- İbnü’1-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Kahire 1350-51- Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), V, 132.
11- S. de Sacy, Relaüon de Egypte par Abd al-Latîf, Paris 1810.
12- Brockelmann, GAL, 1, 632-633.
13- Suppl, 1, 880-881.
14- M. Ulmann, Die Medizirt im İslam, Lelden 1970.
15- M. Ulmann, Die Natur-und Gehelmıvissenschafien İm İslam, Lelden 1972.
16- G. Sarton. Introducüon, New York 1975, 11/2.
17- Sezgin. GAS, III, 30-31,33, 411; IV, 9-10, 289; VI, 100; VII, 143-144.
18- L. Lederc. Histoîre de la Medecine Arabe, New York 1971.
19- Hans-Jürgen Thies, Der Diabetestraktat ‘Abd al-Latîf Ai-Bağdadi’s, Bonn 1971.
20- Angelika Neuwirth, cAbd al-Latif al-Bağdâdi’s Bearbeltung von Buch Lambda der Aristotelischen Metaphys-ik. Wİesbaden 1976.
21- Nihat Keklik. Felsefenin İlkeleri, İstanbul 1982.
22- Mahmut Kaya, İslâm Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi, İstanbul 1983.
23- Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbtler Devleti, İstanbul 1983.
24- Sami Hamerneh, “Hans-Jürgen Thies, Der Diabetestraktat Abd al-Latif al-Bağdâdi” ISIS, LXI1/214 (1971).
25- Garry J. Tee. “On Sami Hamerneh’s Rewiev of der Diabetesraktat ‘Abd al-Latîf”, ISIS, LXIV/222 (1973).
26- Abdülkerim Şehâde. “Abdüllatîf Bağdadî”, Proceedings of the First International Symposium for the History of Arabic Science, Halep 1977.
27- S. M. Stern, “A Collection of Treatises by Abd al-Latif al-Bağdadâdi”, IS, l/l (1962).
28- S. M. Stern, “Abd al-Latif al-Baghdâdi”, El2 (İng.), I, 74.
29- M. Th. Houtsma, “Abdüllâtif”, İA, 1, 92.
TDV İslâm Ansiklopedisi