Aristoculuk, Aristotelianism (Felsefe Akımları)

ARİSTOCULUK

aristocular.png” border=”0

Antikçağ Yunan filozofu Aristoteles (M.Ö.384-322)’in Öğretisine dayanan, deneyci ve gerçekçi eğilimleriyle belirgin bir düşünce okulu. Bu okul, Aristoteles’in Öğrencileri tarafından onun felsefesinin yorumlanarak geliştirilmesi şeklinde oluşmuş ve gerek Hıristiyan­lar gerekse Müslümanlar arasında felsefe ve ilahiyat alanlarında pek çok taraftar bulmuş­tur. Aynı zamanda etkileri bakımından görüş­leri bir yandan Skolastik okul tarafından bir dogma olarak benimsenirken, diğer yandan modern felsefeye biri olumlu, diğeri olumsuz iki katkıda bulunmuştur. Olumsuz katkısı Aristoteles’in düşüncelerinin Hıristiyanlığın öğrctisiyle birleşmesi sonucunda ortaya çıkan dünya görüşünün Russell’in deyişiyle Batıda serbestçe düşünüp araştırmayı “bukağılama­sı”, dolayısıyla, modern felsefe ve bilimin gelişmeşini engellemesidir. Olumlu katkısı İse özel­likle İngiliz deney filozofları tarafından benim­senen bilimsel araştırma ve deney üzerindeki vurgusudur.

Aristoculuk felsefe tarihinde “Peripatosçuluk (Peripatetizm)”, İslâm düşüncesinde ise “Meşşailik adıyla tanınır. Rivayete göre, Aristoteles felsefe derslerini öğrencileriyle birlikte yürürken anlattığından Aristoteles felsefesi ilk çağdan itibaren “yürüyenler” (Peripatosçuluk) olarak bilindi ve Aristoculuğun da genel bir adı halini aldı. Aristoteles hocası Platon’un felsefesini ve bazı temel kavramlarını almakla birlikte, ona karşı bir felsefi akım oluşturdu. Platon’un kavram idealizmini red­dederek, asıl gerçeğin fertler olduğunu, madde dünyasındaki tek tek nesnelerin gerçek olduklarını ileri sürdü. İdealar (yani kavramlar) bu maddi nesnelerin cins isimleridir. Ayrıca Aristoteles felsefesi bütün bilim alanında dü­şünceler ileri sürmüştür. Mantık bilimini ilk defa sistemli bir şekle sokma yanında fizik, metafizik, psikoloji, biyoloji, astronomi vb. gİ-bî bir çok alanda eserler vermiştir. Aristoteles’in bu çok yönlü, adeta “ansiklopedist” nitelikli felsefesi kendinden sonra bir çok taraftar bulacak, Yunan-Roma felsefelerini etkilemesinden başka, Ortaçağ Hıristiyan Skolastisizminde özellikle iman ile aklın, din ile felsefe­nin uzlaştırılmasmda temel ölçü kabul edilecek, hatta Skolastikte kutsal bir kaynak konumu kazanacaktır. Albertus Mağnus, Thomas d’Aquine gibi Hıristiyan filozofların felsefele­rinin adeta İncil ile birlikte dogması olacaktır.

Aristoculuk içinde Peripatos öğretisini başka felsefe akımlarıyla uzlaştırmak isteyen Aristocular da çıkmıştır. M.S.l. yüzyılda bir Peripatosçu tarafından yazıldığı sanılan Peri Kosmon (Evıvn Üzerine) adlı eserde, Aristoteles’in te izniyle Stoa’nın panteizminin birbirine yaklaştırılmak istendiği görülür. Fakat bu­nun yanında Aristoteles felsefesinin saf bici mi­ne dönmek isteyenler de çıkacaktır ki, bunla­rın başında Aristoteles’in eserlerini bir araya toplamış ve Peripatos okulunun başkanı olan (78-47 yılları arasında) Rodoslu Andronikos bulunmaktadır. Andronikos ile birlikte Aristoteles felsefesi sistematik olarak yayılacak, yorumlanacak ve savunulacaktır. Aynı anlayışı M.S.200 yıllan dolayında Aphodiaslı Alexand-ros temsil edecektir.

Aristoculuk Skolastik felsefenin çöküşü içinde ve Rönesans’ın başlangıcında tekrar yaygınlık kazanır. Rönesans ile başlayan yeni bir hayat anlayışı, kaynak olarak ilk çağa yöneldiğinde Platon’un yanı sıra Aristoteles’i ve öteki bir çok felsefi akımı da önünde bulur. Röne­sans dönemi düşünürleri Aristoteles felsefesini incelemeye başlarken, buna kendi ölçüleri dahilinde, yani hümanist bir anlayışla yaklaşır­lar. Bu anlayış, İlk Çağ felsefi metinlerini oriji­nal şekilleriyle ortaya koyup kavramak ister. Dolayısıyla Skolastiğin Aristocu yorum ve açıklamalarını ayıklamayı kendisine görev bilir. Çünkü Hıristiyan Skolastikleri, hatta bir çok Rönesans bilgin ve düşünürleri Aristoculuğu müslüman bilgin ve düşünürlerin ortaya koydukları Aristoteles yorumları ve çevirile­rinden tanımışlardı.

Rönesans’ta Aristoteles felsefesiyle uğraşan hümanistlerin başında Theodorus Gaza (Ölm. 1478) isimli Bizanslı bir bilgin bulunmaktadır. Gaza, İtalya’da Aristoteles ile Öğrencisi Theophrastos’un tabiat konusundaki eserlerini hümanist bir anlayışla yeniden çevirerek bir araştırmacı topluluğu oluşturdu. Bunların arasın­da, Almanya’daki hümanist çalışmalar üzerinde etkisi olacak Rudolf Agricola, Paris (Sorbonne) üniversitesinin büyük hümanisti Jaques Le Fevre (Jacobus Faber) de bulunuyordu.

Rönesans dönemi Aristocuları olan hümanistlerin yanında İbn Rüşdçüler (Averroeistler, Latin İbn Rüşlçülüğü) ve Alexandristler şeklinde açıklama ve yorum bakımından birbirinden farklı iki akım daha ortaya çıktı. İbn Rüşdçüler, İbn Rüşd’ün Aristoteles yorum ve açıklamalarım (mesela Brabant’lı Siger, Albertus Magnus gibi) esas alırlarken, Alexand-ristler, Antik Çağın son dönem Aristotelcsçisi olan Aphrodios’lı Alexandros’a bağlı kalıyor­lardı. Aristoculuğun bu üç akımı kendi içlerin­de de farklılık göstermekle birlikte, temelde birbirleriyle sürekli çatışma halindeydiler. Aristoculuğun Rönesans dönemindeki merkezi Padya üniversitesiydi ve XIV. yüzyıldan beri bu hüviyetini koruyordu. Bu dönem Aristo­culuğun büyük temsilcisi Pİetro Pomponazzi (Pctrus Pomponatius) (1462-1524) olmuştur. Padua, Ferrara, Bologna Üniversitelerinde dersler vermiş olan Pomponazzi, bu dönemde şiddetle tartışılan ruhun ölümsüzlüğü konusunda naturalist materyalist bir görüşü savunur; aklın bulduğu gerçekler ile dinin öğrettiği dogmalar ayrı ayrı doğrulardır. Yani birine göre doğru olabilen, ötekine göre yanlış olabilir anlayışında olan “çifte gerçeklik” öğretisine sığınırsa da, yine de Kilisenin afarozundan kurtulamaz.. Kısacası, Rönesans Aristoculuğu, hangi şekilde olursa olsun temelde Skolasti­ğin sahip çıkıp yorumladığı Aristotelcs’den farklı bir Aristoteles felsefesini ortaya koyarak savunma amacı taşır.

Aristoteles’in eserleri Abbasiler döneminde başlayan felsefe hareketleri sırasında Arapça’ya da çevrilmiş ve el-Kindi, Farabi, İbn Sina gibi müslüman filozofların açıklama ve yo­rumlarını da kazanarak Batıya aktarılmış, böylece Aristoteles’in tüm metafiziği Plolinos, StAugustinus ve Froclus’un Platonculuk’un-dan etkilenmiş olan Hıristiyan kültür çevresi­ne girmiş ve önemli tartışmalara neden olmuştur. Ortaya çıkan çeşitli tartışmalar 1277 yılın­da papalığın bir “günah listesi” yayınlayarak bu dönemin hatalarını mahkum etmesine yol açtı. Yalnız diğer Yunan filozoflarının olduğu gibi, Aristoteles’in eserlerinin de İslam dünyasına Yunanistan kanalıyla değil, İskenderiye kanalıyla girdiği ve orada belli oranda mistik öğelerle donandıktan sonra İslâm dünyasına aktarıldığı gözden uzak tutulmamalıdır. İslâm dünyasında Platon’un “Eflâtun-ı İlâhi”, Aristo­teles’in de “Muallİm-i Evvel” şeklinde nitelendirilip benimsenmeleri, onların bir dereceye kadar bu doğulu karaktere bürünmeleri dolayısıyla olmuştur.

Peripatosçuluğun karşılığı olarak Meşşailcr adım alan İslam filozoflarını sadece Aristote­les felsefesinin aktarıcıları şeklinde görmek mümkün değildir. Gerçekten bu filozoflar Aristoteles yanında Platon ve Plotinus’un da belli oranda etkilerini taşırlar. Fakat Plolinus etkisinin Mcşşaİ filozoflar tarafından yeterin­ce anlaşılamadığı görülmektedir. Çünkü Plotinus\m Enneades (Enneaılar)’ın bazı bölüm­lerinin (IV-V-VI. bölümler) Arapçaya “Kitab el-Rubûbiyye ti-Aıislâtâlis (Aristoteles’in Tlıeo-logia Kitabı) adıyla çevrilmesi bu yanlışa meydan vermiştir. Hatta bazı araştırıcılar, yürüyerek ders anlatanın Aristoteles değil, Platon olduğunu, dolayısıyla Peripatcsçuluk’un Aristoteles’e değil Platon’a bağlanması gerektiğini ileri sürerler. Sonuç olarak İslâm’daki Mcşşaİ-lik doğrudan Aristoteles’e değil, onunla birlik­te Platon ve Plotinus felsefelerine de bağlana­bilir ki, bu da seçmeci (eklektik) bir nitelik taşıdığını gösterir. Başlıca meşşai filozoflar arasında el-Kindi, Serahsî, Fârâbi, İbn Miskeveyh, İbn Sina, İbn Bacce, İbn Rüşd ve Nasireddin Tusî sayılabilir.

Aristoteles’in Rönesans’ta tanınması ve kabul görmesi yanında şiddetli eleştirilere maruz kaldığı da söylenmelidir. Daha Skolastiğin yıkılışı sırasında Fransisken tarikatı mensubu Roger Bacon Aristoteles’i, mantığı, bilim, kozmoloji vb. gibi yönlerden eleştirecek ve “Avru­pa kültürünü iki bin yıl geri bıraktığını öne sü­recektir. Yine Rönesans biliminde, Özellikle fizik, mekanik, astronomi alanlarında Aristote­les’in görüşlerinin hiçbir deneysel gerçekliğe dayanmadığı ve doğru olmadığı ileri sürülüp eleştirilecek ve reddedilecektir.

Aynı şekilde Aristoteles’in siyasi düşüncesi ve toplum felsefesi, özellikte Politika adlı eseri (ki kilise onun kozmoloji görüşünü feodalite’nin siyasî ve sosyal yapısına kutsallık izafe etmede temci almıştır) Machiavellî’den itibaren başlayan modern siyasal düşünceyle birlikte etkisini yitirecektir.

Modern bilimsel dünya görüşünün doğusuyla beraber pek çok yönden saldırıya uğrayan Aristoteles, yeni araştırma alanları açmış, metodoloji ve bilimsel terminolojiye katkıda bulunmuş, kendinden önceki görüşleri eleştirmiş ve felsefi sorunlara çözümler Önermiş bir filozoftur. Bütün bunlar onu pek çok araştırma alanının ilk kurucusu kılmış ve zamanında hem metafizik konularda, hem de onun bir alt basamağı kabul ettiği fizik konularında gelİştirdiğİ afet (oı-ganon) İle geniş bir scniez oluş­turmuştur. Kendisinden sonra gelenler bu geniş sentezi ele alıp işlemeye çalışmış, giderek onun görüşlerini dogmalartırmışlardır.

Mesela, 1054 yılında meydana gelen bir süpernova oluşumu, Çin’de ve muhtemelen dünyanın başka yerlerinde gözlemlenirken, görülmemesi mümkün olmayan Avrupa’da ve o sıralarda bilimsel faaliyetin doruğunda bulunan İslam dünyasında, Aristoteles’in “gök cisimleri hareket eımez” ilkesinin bir dogma olarak benimsenmesinden Ötürü, kayda değer bir olay olarak bulunmamıştır. Üç ya da dört ay sürdüğü tahmin edilen bu oluşum, Avrupa’da (o sırada Aristocu paradigma içinde bulunu­yordu) bir tek kronikte bile zikrcdilmemişti. Oysa farklı bir paradigmadan kainatı algılayan Çinlilere bu olay son derece ilgi çekici gelmişti.

Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yayınları: 1/76-79.