Kelam İlmi
İslami ilimler, itikadı ve ameli olmak üzere başlıca iki kısımdır. Kelam ilmi, İslam dininin itikadla (inançla) ilgili yönünü inceleyen ilim dalıdır. İslam´a giriş “iman”la olduğundan, kelam ilminin din ilimleri arasındaki yeri Önemlidir. Amelle ilgili ilmin adı ise “fıkıh”tır.
İslam´da iman esaslarım konu edinen ilmin bir kaç tane adı vardır ki başlıcaları; Fıkh-ı Ekber, Akaid, Tevhîd ve Usul-i dindir. Bu ilim dalına Fıkh-ı Ekber adı Ebu Hanife (Ö.150 h./767 m.) tarafından verilmiştir. Ebu Hanife´nin aynı adda bir de risalesi vardır. Bu isimlerden en yaygın olanı “Akaid”dir.
SadeddinTafta-zani (Ö.793/1390), bu ilme kelam adının verilmesinin sebeplerini şöyle açıklıyor: a) İlk devirlerde bu ilmin en önemli ve meşhur konusu Allah´ın kelam sıfatı ve Kur´an-ı Kerim´in mahluk olup olmaması meselesi olduğundan bu adı almıştır; b) Kelam İlmi, sapık inançlılarla daha ziyade sözlü olarak (kelamla) mücadele eden bir ilim olduğundan bu adı almıştır; c) Mantık ilmi, akli ve felsefi ilimlerde insana konuşma (kelam) gücü kazandırdığı gibi, kelam ilmi de dini ilimlerin gerçekliğini ortaya koymada insana konuşma gücü kazandırdığından bu adı almıştır.
Tanımı: Kelam ilminin, biri konusuna, diğeri de gayesine göre olmak üzere iki türlü tanımı yapılmaktadır. Konusuna göre; “Allah´ın zatından, sıfatlarından, peygamberlikten, mebde´ (varoluş) ve mead (son buluş) itibariyle varlıkların hallerinden İslam kanunu üzere bahseden bir ilimdir” tarzında tanımlanır. Demek ki, kelam ilmi, Allah´ın zatından, sıfatlarından, fiillerinden, insanların fullerinin meydana gelişinden, kaza ve kaderden, peygamberlik kurumu, ahiret meseleleri, melekler, ilahi kitaplar vb. bütün inanç konularından İslam kanunlarına, yani Kur´an ve Sünnete bağlı kalarak bahseden bir ilim dalıdır. Amacına göre tanımı ise şöyle yapılmaktadır: “Kelam, deliller ortaya koymak ve şüpheleri yok etmek suretiyle dini akideleri isbat etme gücü kazandıran bir ilimdir”. Bu bakımdan da kelam ilmi, akli ve nakli delillerle inanç esaslarını isbat etme gücü kazandırarak inanç esaslarıyla İlgili meydana gelebilecek şüpheleri bertaraf eden bir ilimdir.
Konusu: Kelam ilmînin konusu, öncelikle Allah´ın zatı ve sıfatlarıdır. Aynı zamanda bütün iman esasları kelam ilminin konusunu teşkil etmektedir. Kelam İlminin temel konuları inanç esasları olmakla beraber, zamanla “varlık” ve “bilgi” konuları da kelam ilminin konusuna dahil edilmiştir. Bunların kelamda konu edinilmesi, inanç esaslarını İspata yaradıklarındandır. Kelama, varlığı, hâdİs (sonlu) olması açısından ele alır. Buradan Yaratıcının varlığını, tekliğini, eşsizliğini, öncesizliğini ve sonsuzluğunu ispatlar. Yine kelamcı, akıl yürütme ve mantık kanunları ve ilkelerinden yararlanarak da akide esaslarını ispata yönelir. Böylece bilgi (malum) de kelamın konusuna dahil olmuştur.
Felsefe ile İlişkisi: Kelam ilmî, felsefenin de konu edindiği “varlık” meselesini konusuna dahil etmiştir. Bununla amacı, bİr taraftan İnsanları, felsefeye ihtiyaç duymaktan kurtarmak, diğer taraftan da varlığın sonradan ve sonlu olduğunu İspatlayarak Yaratıcının varlığını, ezeli ve ebedi olduğunu ispat etmektir. Felsefe ile konu birliği olmasına karşılık, metod farklılığı vardır. Felsefenin hareket noktası ve dayanağı daima akıldır. Kelam ise akıldan faydalandığı gibi nakilden de faydalanır. (Nakilden maksad Kur’an ve sünnet gibi dini delillerdir.) Kelam, akli deliller kullanmakla beraber, İslam’ın koyduğu prensiplere daima bağlı kalır. Zaten kelam ilmi, İslam dîninin iman esaslarını ispat edip savunan bîr ilim olduğuna göre zorunlu olarak İslam kanunlarına bağlıdır. Ama felsefede böyle bir bağlılık söz konusu değildir.
Gazali’den (Ö.505/11H) önceki kelamcılar felsefeyi tamamiyle reddediyorlardı. Felsefeyi ve filozofların amaçlarını titizlikle araştıran Gazali felsefeyi ve filozofları pek çok noktada eleştirmiştir. Alemin kıdemi, haşrin cismani olamayacağı ve Allah’ın cüz’iyatı bilmediği” görüşünü savunan İslam filozoflarının, bu görüşlerinden dolayı küfre düştüklerini ileri sürmüştür. Gazali’den sonraki kelamcılar ise, hem tenkid, hem de faydalanmak amacıyla felsefi konulara eserlerinde yer vermişlerdir. Kelamın bu dönemindeki en dikkat çekici şahsiyet Fahreddin Razi’dir (Ö.606/1209). Razi’den sonra gelen Seyfeddin Amidi (Ö.631/1233), Kadi Beydavİ(ö.685/1286),Sa’deddinTaftaza-ni (Ö.793/1390) ve Seyyid Şerif Cürcani (Ö.816/1413) gibi kelamalar, Razi’nin izinde yürüyerek felsefeden çokça yararlanma yoluna gitmişler ve böylece kelam ile felsefe adeta tek bir ilim haline getirilmiştir.
Amacı: Kelam ilmi, Allah’ın varlığına, birliğine, sıfatlarına, fiillerine, peygamberlerin doğruluğuna… dair deliller ortaya koyarak Ehl-i Sünnet akidesini bid’atlerden ve yabancı fikir ve ideolojilerin etkisinden korumayı gaye edinen bir ilimdir. Kelam ilmi, doğru yolu arayanları delille irşad eder, inatçıları delille susturur. Akaid esaslarını, batıl ehlinin şüpheleriyle sarsılmaktan korur. İnsanı, taklid düzeyinden kurtarır, kuvvetli iman ve sarsılmaz bilgi düzeyine ulaştırır.
Önemi: Kelam ilminin konusu; Allah’ın zatı, sıfatları, fiileri vb. inanç esasları olduğundan, bu İlimle öğretilen bilgiler insanlık için son derece önemli bilgilerdir. Bu nedenle kelam ilmi, kelamcılara göre, dini ilimlerin başı ve bütün ilimlerin en şereflisidîr. Allah inancı ve diğer inanç esasları öğrenilip kalbe yerleştirilmeden diğer dini ilimler bîr değer ifade etmeyeeği için kelam, bütün dini İlimlerin temelini teşkil eder.
Kuruluşu: Kelam ilmi, ilk defa hicri II., miladî VIII. asrın başlarında Mutezile ekolü tarafından kurulmuştur. Pek çok tarihçi, kelam ilminin kuruluşunu, tabiun’un büyüklerinden Hasan Basri (Ö.110/728)’nin öğrencisi iken büyük günah (kebire) işleyenin durumu hakkında hocasıyla görüş ayrılığına düşen Vasıl b. Ata (Ö.131/748)’mn, hocası Hasan Basri’nin ders meclisini terk etmesiyle başlaaslahtır. Vasıl’a arkadaşı Amr b.Ubeyd (Ö.144/761)de katılmıştır. Bunlara Hasan Basri’nin ders halkasını terk ettiklerinden Mutezile (terk edenler) adı verilmiştir. Eski Yunan felsefesi o devirlerde Arapçaya tercüme edilmeye başlanmıştı. İmam Ebu’l-Hasan el-Eş’ari ayrıldığı Mutezile mezhebinin akılcılık prensibinden de istifade ederek yeni bir ekolün kurucusu olmuştur. Bu ekol Ehl-i Sünnet ilm-i kelamıdır. Böylece Eş’ari, Ehl-i Sünnet kelamının kurucusu sayılmıştır. Ancak, Eş’ari’nin Ehl-i Sünnet kelamını kurmada kendinden önceki Abdullah b. KülIab el-Basri (Ö.240/854) ve Haris el-Muhasibi(ö.243/857) gibi sünni alimlerin teşirini unutmamak gerekir. Aynı devirde Türkistan’da, Semerkand’da yaşamış olan Ebu Mansur el-Maturidi (333/944)’de Mutezile ve diğer bid’at fırkalarıyla mücadele ve münazaralarda bulunmuş, sözlü ve yazılı olarak bunlara karşı İslam akaidini müdafaa etmiştir. İmam Maturidi Mutezile ile mücadeleyi sürdürürken onun kelam metodundan yararlanmıştır. Eş´ari ile görüş ve metod paralelliğine sahip olmuşlardır. Böylece Ehl-i Sünnet kelamı, aynı zamanda iki ayrı bölgede iki ayrı koldan kurulmuş oluyor ve Maturidi de Ehl-i Sünnet kelamının diğer bir kurucusu sayılıyor.
Mutezile: İnsan, fiillerini kendi iradesi ve kudretiyle kendisi meydana getirir. Allah’ın, zatından başka, ilim, irade, kudret, hayat, semî, basar vb. sıfatları yoktur, büyük günah işleyen, mü’min de değildir.kafir de değildir, fasıktır; tevbe etmeden ölürse ebedi cehennemde kalır. Kur’an yaratılmıştır. Allah ahirette görülmez…gibi İslam’ın temel prensipleriyle bağdaşmayan bazı fikirlere sahiptir. Bunun yanında hürriyet taraftan olmakla beraber kendi görüşünde olmayanlara ağır baskılar uygulaması onun yıkılması ve tarihten silînmesiyle sonuçlanmıştır.Nitekim Mutezilenin önde gelen liderlerinden Ebu Ali Cübbai (ö. 303/916)’nûı talebesi Ebu’l-Hasan Eş’ari (Ö.324/936), hocasi nın ve Mutezilenin görüşlerini beğenmemektedir. Nihayet hocasıyla salah konusundaki (üç kardeş meselesi) münakaşa neticesinde hocasını susturmuş ve Mutezile mezhebini terk etmiştir. Temel prensiplerde Ehl-i Sünnetin Selef alimlerinin görüşlerine bağlı kalan Mutezile muhtemelen bu eserlerin etkisinde kalmıştır. Mutezile mezhebinin beş temel prensibi vardır ki, bunlar; 1- Tevhid 2- Adalet; 3- Va’d ve vaîd; 4- el-Menzile beyne’l-menzileteyn; 5- Emrbi’1-ma’rûf nehy ani’I-münker (iyiliği emredip kötülükten sakındırmak) prensipleridir. Mutezile, İslam’da akılcılık ve te’vilci akımının ilk temsilcisi sayılır. Mutezİle, akla büyük değer veren bir mezheptir.Akide konularını ispatta akli delillere çokça başvurduğu gibi, akla uygun bulmadığı nakli (ayet ve hadîs) te’vilden de çekinmez. Halbuki o devir Ehl-i Sünnet (selef) alimleri nakle sıkı sıkıya bağlı kalıyorlardı.
Selefin, Mutezile ve Ehl-i Sünnet Kelamının Metodları: Selefiyyenin, Mutezilenin ve Ehl-i Sünnet kelamcılarının akaid esaslarını isbat metodları arasında fark vardır. Şöyle ki:
Selefıyye, genel olarak ashab ve tabiunun yolunu izleyen İslam alimlerine verilen bir isimdir, ki bunlar iman esaslarıyla ilgili konularda ayet ve hadislerde bildirilenlerle yetinen, teşbih ve tecsime düşmeden müteşabihleri olduğu gibi kabul eden, bunları tevile gitmeyen, Ehl-i Sünnetin İlk alimleridir. Bunlarda nakle (ayet ve hadis) bağlılık esastır. Te´vilden şiddetle kaçınırlar. Eş´ari ve Maturidi´den önceki Ehl-i Sünnet alimleri (dört fıkhi mez-heb imamı ve öğrencileri de dahil)Selefiyyeyi temsil ederler.
Mutezilenin, iman esaslarını isbat metoduna kelam adı verilmiştir. Mutezilenin kelam metodunda inanç esaslarını isbatta nakle yer vermekle beraber akla daha geniş bir yer verilir. Akli deliller önde gelir. Akla öyle çok değer verilir ki nakil ile akim muarız gibi göründüğü yerde nakil te´vil yönüne gidilir. Müteşabih ayet ve hadisler akıl ışığında te´vil edilir. Bu metod, Selefin benimsemediği bir husus olduğundan selef alimleri kelama ve ke-lamcılara karşı çıkagelmişlerdir.
Ehl-i sünnet İlm-i kelamı ise iman esaslarını isbatta nakilden de, akıldan da yararlanır. Nakle ağırlık verir. Nakle bağlılık esastır. Ama akli delillerden istifadeden çekinilmez. Te´vilcilik kısmen vardır. Müteşabih ayetlerden bir kısmı -herhangi bir zaruret varsa- genel İslami prensiplere muhalif kalınmaksızın te´vil edilebilir.
Kelam İlminin Geçirdiği Devirler. Mutezilenin, iman esaslarını isbat metoduna kelam dendiğini belirtmiştik.. Mutezile kelamı, hicrî II. ve III. asırlarda hüküm sürmüş ve IV. asrın başında yıkılmıştır. IV.asnn başından itibaren Ebu´l-Hasan el-Eş´ari ve Ebu Mansur el-Maturidi tarafından kelam, sünnileştirilmiştir. Bu iki alim, bîr taraftan Mutezileyi reddederken, öbür taraftan Mutezilenin kelam metodundan yararlanmışlardır. Yani inanç esaslarını isbatta nakli deliller yanında akli delillerden de istifade etmişlerdir. İslamın, esasen akla aykırı hükümler ihtiva etmeyen bir nakil dini olduğu hususunu unutmayarak akla değer vermişler, ama Mutezile gibi aklı hakem yapmaya kalkışmamışlardır. Zira insan, fani bir yaratık olduğu için iradesi, aklı sınırlı bîr varlıktır. Aklı her zaman gerçeği tam olarak bilemez, bulamaz. Vahyin irşadına muhtaçtır. Vahye dayalı bilgilerle bir bütünlük arzeder. Yoksa akıl, her zaman yanılmaktan ve eksik bilgi vermekten kurtulamaz. Bu gerçeği gözönünde bulundurmaya biz kelamın sünnileştirilmesi adım veriyoruz. Maturidi ve Eş´ari’den sonra Ehl-i Sünnet kelamı tekamül etmeye başladı. Eş´ari´nin izinde gidenler Eş´ariyye, Maturidi´nin izinde gidenler de Maturidiyye ekolünü teşekkül ettirdiler. Ehli Sünnetin bu iki ekolünün temel prensipleri aynı olmakla beraber bazı tali derecedeki prensiplerde görüş ayrılıkları vardır. Bunlara örnek olarak bir kaç madde zikri yeterli olacaktır:
1- Maturidİlere göre, insanda, müstakil bir cüz´i irade vardır. Eş´arilere göre, insanı da, iradesini de Allah yaratır.
2- Maturidİlere göre, herhangi bir bildiren olmasa da insan, Allah´ı bilmek mecburiyetindedir. Eş´arilere göre, Allah´ı bilmek mecburiyeti yoktur, yani insan, kendisine bir bildiren olmadan, aklıyla Allah´ı bulmaktan sorumlu değildir.
3- Maturidİlere göre, “tekvin” diye müstakil bir sıfat vardır. Eş´arilere göre, Allah´ın tekvin diye müstakil, hakiki bir sıfatı yoktur. Bu, kudret sıfatının bir taalluku olan itibari bir şeydir.
4- Maturidilere göre, peygamber olmak için erkek olmak şarttır. Eş´arilere göre, şart değildir. Kadından da peygamber olabilir.
5- Maturidilere göre, Allah, kullarına güç yetiremeyecekleri şeyleri teklif etmez. Eş´arilere göre, bu caizdir, ama vaki değidir,
6- Maturidİlere göre, Allah´ın her yarattığının bir hikmeti vardır. Eş´arilere göre, her şeyde bir hikmet aranmaz. Hikmet şart değildir.
7- -Maturidİlere göre, kelam-ı nefsi işitile-mez, ona delalet eden şey işitilebilir. Eş´arilere göre, kelam-ı nefsi işitilebilir.
8- -Maturidİlere göre, ezelde maduma (yok´a) hitap caiz değildir. Eş´arilere göre, caizdir.
9- Maturidİlere göre ye´s (ümitsizlik, ölüm) halinde yapılan levbe makbuldür. Eş´arilere göre, makbul değildir. 11- Maturidİlere göre, bir şey aslında güzel olduğu için din onu emreder, çirkin olduğu için yasaklar. Eş´arilere göre, bir şey din emrettiği için güzeldir, yine o yasakladığı için çirkindir. Güzellik dinin emretmesine, çirkinlik dinin yasaklamasına bağlıdır.
Görüldüğü gibi bu ihtilaflar lafızda kalan,önemsiz ihtilaflardır. Temel konularda ihtilaf yoktur denebilir. Ebu´l-Hasan el-Eş/ari´den sonraki meşhur Eş´ari kelamcilar şunlardır: 1- Kadi Ebu Bekir el-Bakıllani (ö. 403/1013), 2- İmamu´l-Harameyn Ebuİ-Meali el
Cüveyni (ö. 478/1085), 3-Ebu Hamid el-Gazzali (ö. 505/111), 4-Abdülkerİm eş-Şehristani (ö. 548/1153), 5-Fahreddin er-Razî (Ö. 606/1209), 6- Seyfeddin el-Amidi (ö. 631/1233), 7-Kadi Beydavi (ö. 685/1286), 8- Sa´deddin et~Taftazani (ö. 793/1390), 9- Seyyid Şerif el-Cürcani (ö. 816/1413).
Ebu Mansur el-Maturidi´nİn mezhebinin önde gelen temsilcileri ise şunlardır:
1- Sadrulislam Muhammed Pezdevi (ö.493/1100),
2- Ebu´l-Muin en-Nesefi (ö.508/1115),
3- Ömer en-Nesefi (ö.537/1142),
4-Nureddin es-Sabuni (ö.580/1184),
5- Burhaneddin en-Nesefi (ö.687/1289),
6-Ebu´I-Berekat en-Nesefi (ö. 710 / 1310),
7- İbnü´l-Hümam (ö.861 /1457),
8- Kemaleddin el-Beyadi (ö.1098/1687).
Gerek İslam dünyasında ve gerekse batıda Ehl-i Sünnet kelamı daha ziyade Eş´ari ekolüyle tanınmıştır. Eş´arı kelamcılar ve eserleri meşhur olmuştur. Asırlarca hakimiyetini sürdüren Osmanlılar bile medreselerde çoğunlukla Eş´arî eserleri okutmuşlardır. Bunun sebebini anlamak kolay değildir. Belki, Eş´arî-Maturidî ayrılığının güdülmemesi, Ehl-i sünnet kelamının her iki ekolüne bir bütün olarak bakılması yeterli sebep gösterilebilir. Bununla beraber Ehl-i Sünnet kelamında, Maturidi ekolü alimlerinin eserlerinin Önemi, değeri ve kelama katkısı hiçbir zaman unutulmamalıdır.
Mehmet BULUT – SBA