Osmanlı Devletinde yabancılara adli, mali, idari ve dini sahada yabancılara tanınan imtiyaz ve muafiyetler ve antlaşmalar. Kapitülasyonlara, kısaca “imtiyâz” veya “imtiyâzât-ı ecnebiyye” de denir.
Osmanlı Devleti ilk olarak I. Murâd devrinde 1365’te Dalmaçya kıyılarında fakir bir ülke olan Ragusa Cumhûriyetine beş yüz duka haraç karşılığında ticârî imtiyaz verildi. 1397’de Osmanlı ülkesine gelen Bizans elçi ve konsoloslarına bâzı imtiyazlar verildi. Bu imtiyazlar karşılığında Bizans İmparatorluğundan İstanbul’da bir Türk mahallesi kurma ve bu mahallede oturan Türklerin dâvâlarına bakmak üzere kâdı ile din işlerine bakacak müftî atama hakkı alındı. I. Bâyezîd’in oğulları Süleymân Çelebi, Mûsâ Çelebi ve Mehmed Çelebi devirlerinde de yabancılara bâzı imtiyazlar tanındı. (Fâtih) II.Mehmed, İstanbul’u fethettiğinde, Bizans’ın Venedik ve Ceneviz’e tanıdığı imtiyazları küçük bâzı değişikliklerle kabul etti. 1479’da yine II. Mehmed tarafından Venedik’e Kefe ve Trabzon’da ticâret yapma hakkı tanındı. II. Mehmed’in Venedik’e verdiği bu imtiyazları (Yavuz) I.Selim 1513’te ve (Kânûnî) I.Süleymân 1521’de yapılan Osmanlı-Venedik ticâret antlaşmalarıyla genişleterek kabul ettiler. Mısır’ın fethinden sonra Fransız, Venedik ve Katalanlara Memlûkler tarafından verilen imtiyazlar, I. Selim tarafından da tanındı. Osmanlı sultanları verdikleri bu imtiyazlarla fethettikleri ülkelerde ticârî faaliyetlerin canlı kalmasını ve ellerine geçirdikleri önemli transit yolların faal olmasını sağlıyorlardı. Ayrıca, bu asırda Amerika’nın ve Ümitburnu’nun keşfedilmesi sebebiyle İpek yolu ticâreti Osmanlı topraklarından uzaklaşmış, ticâret batıya kaymıştı.
Almanya-İspanya İmparatoru Şarlken’le İran şâhının Osmanlı aleyhinde birlik kurmak istediklerini tesbit eden I.Süleymân, Şarlken’in Avrupa’ya hâkim olma isteğine mâni olmak için, rakibi Fransa’yı siyâsî açıdan destekledi. Vezîri âzam Makbul İbrâhim Paşa, Fransız konsolosu ile 1535’te tasarı şeklinde ticârî bir anlaşma hazırladı. Anlaşmaya göre Fransız tüccarlarının %5 gümrük ile her iki devlete âit gemilerle serbestçe dolaşmaları ve bütün hukûkî muâmelelerde Fransız konsoloslarının kazâ hakları kabul ediliyordu. Bundan başka Fransız tebea hakkında dâvâlarda hüküm verecek kâdıların yanında bir Fransız tercümanı hazır bulunacaktı. Müslüman tebeadan birisine olan borcunu ödemeden kaçan Fransızın yerine başka bir Fransız ve konsolos yakalanmayıp, Fransa kralı aleyhine dâvâ açılacaktı. Her iki taraf için eşitlik ilkesini esas
alması sebebiyle, antlaşma pâdişâh tarafından tasdik edilmedi.
I. Süleymân’ın vefâtından sonra, 1569’da II. Selim, Fransa Kralı IX. Charles ile 18 maddelik;
1581’de III. Murâd, III.Henri ile 19 maddelik;
1579’da III. Mehmed Han, IV. Henri ile 32 maddelik;
1604’te I. Ahmed, yine IV. Henri ile 53 maddelik;
1743’te IV. Mehmed, XIV. Louis ile 55 maddelik;
1770’de I. Mahmûd ; XV. Louis ile 84 maddelik kapitülasyon antlaşmaları imzâladılar.
Bunlardan başka 1578’de Toskana Krallığına; 1565’te Ceneviz Cumhûriyetine; 1580, 1593, 1603, 1606, 1622, 1624, 1641, 1662, 1675 yıllarında İngiltere’ye; 1598, 1612, 1634, 1668, 1712 yıllarında Hollanda Krallığına; 1617’de Avusturya’ya; 1678’de Polonya’ya; 1700’de Rusya’ya ve 1737’de İsveç Krallığına çeşitli imtiyazlar verildi.
Bu kapitülasyonlar yabancılara; Osmanlı Devletinde yerleşmek, dolaşmak ve ticâret yapmak haklarını tanıyordu. Ancak ticâret husûsunda tam bir serbestliğe sâhip bulunmuyorlardı.
Bundan başka kapitülasyonlara göre yabancıların Osmanlı Devletine getirdikleri, ticâret eşyâsı üzerinden başlangıçta %5, daha sonra %3 gümrük resmi alınmaktaydı.
18. asrın ilk yarısına kadar verilen kapitülasyon imtiyazlarının bir bölümü antlaşma niteliği taşımaktaydı. Ancak büyük bölümü(%90’ı) pâdişâh fermanları ile tek taraflı verilmiş imtiyazlardı. Bu tip kapitülasyonlar pâdişâh hayatta olduğu sürece yürürlükte kalır, istenildiği an kaldırılabilirdi. Bu yüzden her pâdişâh değiştiğinde imtiyazların da yenilenmesi gerekiyordu. Ancak bu yenileme işlemlerinin uzun zaman alması ve Avrupa devletlerinin her defâsında yeni imtiyazlar istemeleri üzerine, 1740’ta I.Mahmûd ile Fransa Kralı XV. Louis arasında dâimî statü ile yeni bir kapitülasyon antlaşması yapıldı. Yeni antlaşma Fransa’ya tanınan ticârî ve hukûkî imtiyazları genişlettiği gibi, kapitülasyon kavramına da yeni bir nitelik kazandırdı ve karşılıklı bağlayıcılığı olan bir ticâret muâhedesi şeklini aldı. Bu devrede verilen imtiyâzların hiçbirisi devletin aleyhine olmamıştı. Zîrâ amaç batıya kayan ticâret yollarını tekrar Osmanlı ülkesine çekmek ve iç pazarı da devlet eliyle korumaktı. Bu durum 1838’e kadar Osmanlı lehine devam etti.
1838’de İngiltere’yle başlayan ve diğer Avrupa devletleriyle devâm eden bir dizi ticârî antlaşma, Osmanlı Devletinin iktisâdî bakımdan batının hâkimiyeti altına girmesine sebeb oldu. Bilhassa İngilizlerin yetiştirmesi olan Mustafa Reşîd Paşa ve arkadaşlarının gayretleriyle imzâlanan 1838 Baltalimanı Antlaşması yabancı ülkelere Osmanlı Devletini sömürmek için kapitülasyonlara ek ticâret imtiyazları sağladı.
1838 ticâret antlaşmalarıyla Osmanlı Devleti bâzı ticâret eşyâsı üzerinde mevcut yed-i vâhid (tekel) usûlünü kaldırmayı taahhüd ederek yabancılara iç ve dış ticâret husûsunda tam bir serbestlik tanıdı.
Bununla berâber Osmanlı ülkesinden çıkacak mal üzerinden % 9 iskele ve % 3 çıkış resmi olmak üzere % 12 nisbetinde resim alınmaktaydı.
Mustafa Reşîd Paşanın yetiştirmelerinden; Âlî ve Fuâd paşalar da, 1861’de imzâladıkları yeni ticâret antlaşmalarında, 1838 ticâret muâhedelerinin iç ve dış ticâret serbestliği prensibini öngörmesi yanında,
ihrâc edilen mallardan alınmakta olan % 12 iskele ve gümrük resmini yabancı tüccarlar için başlangıçta % 8’e ve sekiz yıl sonra da % 1’e indirdiler. Böylece 1838’de Reşîd Paşa ile başlayan ve 1861’de Âlî ve Fuâd paşalarla devâm eden idâreciler, Osmanlıyı Avrupa’nın mahkûmu yaptılar. Artık yabancı tüccarlar, Osmanlı ülkesine yayılıp Osmanlı tüccarları gibi iç ticârette iş yapıyorlar, hammaddeyi kolaylıkla Avrupa’ya ihrâc ediyorlar, mâmul getirip satıyorlardı. Kendi ülkelerinde bundan daha kârlı ve imtiyazlı ticâret yapmalarına imkân yoktu. Avrupalı tüccarlara verilen bu imtiyazlara karşılık, Osmanlı tüccarlarının ve esnâfının korunması için en ufak bir tedbir alınmamıştı. Âlî ve Fuâd paşaların ıslâhât lâyihalarında ticârete dâir ciddî tek bir fikir yoktu.
Osmanlı topraklarından hammadde ihrâcı başlayınca, yerli sanâyi hammadde bulmakta sıkıntıya düştü. Başka bir ifâdeyle Osmanlı sanâyiinin çöküşü hızlandı. Böylece Osmanlı ekonomisi zamanla mevcut gücünü kaybetti ve gelişmelerin gerisinde kaldı. Nihâyet Avrupa’nın gittikçe gelişen ve genişleyen ticârî, iktisâdî ve teknolojik rekâbeti karşısında tutunamayarak 19. yüzyılın ikinci yarısından îtibâren hızlı bir çöküş dönemine girdi. Avrupa devletlerinin desteğine duyulan ihtiyâç, Osmanlı hükûmetlerini onların karşısında meselelerini eşit şartlarda müzâkere etme gücünden mahrûm bıraktı. Yapılan bu ticârî antlaşmalar, başta İngiltere olmak üzere, diğer Avrupa ülkelerinin mallarına karşı ilgiyi arttırarak yerli mallara olan talebi azalttı. Bilhassa Osmanlı lirasının değerinin yüksek tutulması,yabancı tüccarı cezbederken, yerli sanâyii hareketsiz bıraktı. Ticâret ve sanâyi geriledi.
1838 antlaşmasıyla ekonomisi felce uğratılan devlet, Rusya ile harbe sokulup, 1854’te İngiliz ve Fransızlarla ilk borç antlaşmalarını imzâlamak mecburiyetinde bırakıldı.
Alınan borçların fâizlerinin ödenememesi ve yeni borçların alımı ile 1870’te borç miktârı, 792 milyon frangı buldu. Bunu fırsat bilen Avrupa devletleri, Osmanlı üzerinde siyâsî ve askerî baskılarını arttırdılar. Bu sırada Abdülazîz‘in şehâdeti ile tahta geçen V. Murâd’ın kısa süren saltanatından sonra II. Abdülhamîd pâdişâh oldu. I. Meşrûtiyeti îlân ederek Kânûn-i Esâsî’yi kabul etti. Bu sırada tanzimâtçıların uyguladığı yanlış ekonomik politikalar ve yabancılara verilen imtiyazlar sebebiyle devletin mâlî durumu iyice kötüye gitti. Avrupa basını, Osmanlı Devletinin mâlî iflâs hâlinde bulunduğunu yazıyordu. Bu sırada Bosna-Hersek isyânı ile Midhat Paşa ve adamlarının tahrik ve teşvikleriyle Osmanlı-Rus Harbi patlak verdi. Devletin içinde bulunduğu mâlî kriz daha da büyüdü.
Yabancı devletlerin baskılarını önlemek ve Osmanlı Devletinin kaybolan îtibârını iâde etmek isteyen II. Abdülhamîd, birçok mâlî tedbirler aldı. Düyûn-ı Umûmiye idâresi kuruldu. Alacaklı ülkelerin temsilcilerinden ve Osmanlı memurlarından meydana gelen bu idâre, tütün, tuz ve ipek vergileriyle damga pulu ve balık gelirlerini toplamaya yetkiliydi.
Yapılan bu düzenlemeyle devlet, borçlarının büyük bir kısmından kurtuldu ve yabancı devletlerin iç işlerimize müdâhalesi önlenmiş oldu. Böylece Sultân’ın şahsî kâbiliyeti ve akıllı siyâseti sâyesinde devlet mâlî îtibârını elde etti ve siyâsî istiklâline kavuştu. Alınan bâzı tasarruf tedbirleriyle de borçların önemli bir kısmı ödendi.
II. Abdülhamîd, yürürlükte olan ekonomik imtiyâzları, devleti idâre siyâsetinde mahâretle kullandı. Yabancı devlet şirketlerine ihâleler yoluyla çeşitli bölgelerde yeni yatırımlar yaptırdı. Bu sırada İngiliz ve Fransız şirketleriyle birlikte Alman firmalarına da imtiyazlar verdi. Bu şekilde yabancı devlet ve firmalar arasında mücâdele başladı. Demiryolu yapımındaki mücâdeleyi Almanya kazandı. Almanya’dan alınan mâlî destekle 1888’de Haydarpaşa-İzmit demiryolu Ankara’ya kadar uzatıldı. 1902’de Ankara-Bağdat demiryolunun yapımı da Almanlara verildi.
Yabancılara tanınan imtiyazların yer aldığı kapitülasyonlar, I. Dünyâ Harbine kadar devâm etti. V. Mehmed Reşâd, 9 Eylül 1914’te kapitülasyonların 1 Ekim’den îtibâren yürürlükten kaldırılacağını, bütün yabancı devlet temsilcilerine bildirdi. İmtiyazlardan faydalanan Fransa, İngiltere ve Çarlık Rusyası milletlerarası özellikte bir antlaşmanın tek taraflı olarak yürürlükten kaldırılamayacağı görüşünü ileri sürerek V. Mehmed Reşâd’ın karârını protesto ettiler.
Ancak bu arada Osmanlı Devleti savaşa girdi. I. Dünyâ Savaşından sonra 30 Ekim 1918’de imzâlanan Mondros Mütârekesi ile kapitülasyonlar bütün ağırlığı ve şartları ile kendiliğinden geri geldi. 20 Ağustos 1920’de Vahideddîn’in tasdik etmediği Sevr Antlaşmasıyla yabancılara tanınan haklar arttırıldı.
Osmanlı Devleti’nin kendine aşırı güveniyle başlayıp sonra kontolden çıkıp devletin genel siyasetini etkileyen kapitülasyonlar, ancak İstiklâl Savaşından sonra 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması ile kesin olarak kaldırıldı.