Müctehid (Ar. i.ve s.)
Gerekli ehliyet şartlarını hâiz olup şer’i-amelî bir meselenin hükmüne ulaşmak için olanca gayretini sarfeden fıkıh uzmanı (bk. İctihâd). Müctehidde aranacak şartlar şöyle sıralanmıştır:
Arabça bilmek, Kur’ân ve Sünnet ilmine sahib olmak, icmâ ya ihtilâf konusu meseleleri bilmek, hükümlerin illetlerini ve maksatlarını bilip kavramak, anlayış ve takdir kabiliyetine sahib olmak, hüsnüniyetli ve itikadı sağlam olmak. Bu şartların derece ve sınırları hakkında farklı görüşler vardır. Kısaca, şer’î-amelî bir mesele ile karşılaştığında, mevcut delillerden bu meselenin hükmünü çıkarabilme melekesine sahib olan kişi, müctehiddir.
Değişik mezheblere mensub bilginler tarafından müctehidler, tabakalara ayrılarak farklı sıfatlarla değerlendirilmeye tâbi tutulmuşlardır. Bu tasniflerin ortak noktası şöylece gösterilebilir:
- Ne usul ne fürû’ bakımından başkalarının görüşü ile bağlı olmayan müctehidler (Ebu Hanife, Şafii, Maliki, Hanbeli).
- Usul bakımından bağımlı, füru’ bakımından bağımsız müctehidler (Ebu Yusuf gibi).
- Hem usul hem fürû’ bakımından bağımlı müctehidler (Kerhi, Serahsi gibi).
Bu son gurub, belirtilen nokta esas olmakla birlikte, gösterdikleri ictihâd faaliyetinin etki sınırı bakımından kendi içinde de tabakalara ayrılmaktadır.