Mankala
Mankala dünya çapında bilinen ve oynanan bir oyundur. Ancak oyundaki çukur ve kullanılan taş sayısı milletlere göre değişebilmektedir. Türkiye’de ve Türk Dünyası’nda; Kale, Kuyu, Kuyu Gayası, Kuyucuk, Mankala, Mangala, Melle Kayası, Güç Oyunu, Tokuz Korgool, Dokuz Kumalak vb. adlarla bilinmekte ve halen oynanmaktadır. Bir iddiaya göre Arapçadaki hareket ettirmek kelimesinden türemiş bir isimdir. Mankala belirli bir oyunun adı değil, oyunların genel adıdır. Türkçe Min kala (bin kale) sözünden doğan Mankala adıyla tanınması, dünyanın bazı bölgelerinde Kale veya Kalah adıyla bilinmesi, Mankala’nın çok geniş bir coğrafyaya taşınan bir Türk kültür ögesi olduğunu düşündürtmektedir. Üzerinde farklı sayılarda keseler bulunan, genelde tahta bir tabla üzerinde, sayılı misket veya taşla oynanırlar.
Satrancın Batı ülkelerindeki rolünü Asya ve Afrika ülkelerinde satrançla birlikte mankala görür.
Kuralları
Dünyada halen oynanan Mankala her iki yanda altışar oyuk ve birer de kale adı verilen sayı çukuruyla oynanır. Oyunun başında 12 oyun çukuruna üçer tane taş (ya da tohum ya da top vb.) bırakılır. İlk oyuncu kendi tarafındaki 6 çukurdan birini seçer ve içindeki taşları, saatin tersi yününde, sıradaki çukurlara birer birer bırakarak ilerler. Rakip kaleye taş bırakılmaz ve kendi kalenize bıraktığınız her taşı kazanırsınız. Son taşınızı kendi kalenize bırakırsanız bir kere daha oynarsınız. Eğer son taş kendi tarafınızdaki boş oyun çukurlarından birine gelirse bu boş çukurun karşısındaki rakip çukurdaki tüm taşları kazanırsınız ve son bıraktığınız taşla birlikte kendi kalenize geçirirsiniz. Bir taraftaki tüm çukurlar boşaldığında oyun biter ve rakip taraf kalan tüm taşlarını kazanmış sayılır. En çok taşı toplayan oyunu kazanır. Türk Mankala oyunlarında, Türklerdeki kutsal sayılar ve Türk Felsefesi belirgindir. Oyunda dokuzar çukur ile yedi veya dokuzar taş bulunur. İlk taş kendi kalesine veya çukuruna bırakılır ki bu baba ocağını temsil eder.
Tarihi
Dokuz taş gibi etrafta ne bulunursa onlarla oynanabildiğinden dünyanın en eski oyunlarından biridir. Afrika’da yerde açtıkları çukurların içinde çakıl taşlarıyla, kum üzerine çizdikleri çemberlerde deniz kabuklarıyla ya da oydukları tahtalar içinde tohumlarla oynarlar. Türkler hayvancılık döneminde keçi, koyun veya develerin kurumuş gübresi olan korgol veya kumalak ile oynarlardı. Kazakistan ve Kırgızistan’da bugün halâ bu adlarla (Tokuz Korgool, Dokuz Kumalak) tanınmaktadır.
Memphis, Thebes ve Luxor’da tapınak çatılarındaki taşlara kazınmış mankalalar oyunun milattan 1400 sene önce Eski Mısır‘da benzer oyunların oynandığını kanıtlar. Oyunun hesap yapmak ve malları saymak için kullanılan tablalar üzerinden geliştirildiği zannedilmektedir. Sümerlerden kalan benzer tablalar Mezopotamya’da da bulunmuştur. Abdülvahap Kara’nın Kazakistan’daki tespitlerine göre oyunun Türkler’deki geçmişi 4000 yıldır.
Bugünü
2 sıralı Mankala tahtası ekvatorun kuzeyinde, 4 sıralısı güneyinde yaygın olmak üzere pek çok çeşidi tüm Afrika’da oynanmaktadır. Oyun XIX. YY. Sömürgecilik Faaliyetleri ile taşınan köleler aracılığıyla Karayipler ve Güney Amerika’nın doğu kıyısına da yayılmıştır. Hindistan, Sri Lanka, Endonezya, Malezya ve Filipinler’de de çeşitleri vardır.
Afrika’da wari, warri, ware, walle, awari, aware, awaoley, awele, oware, owari, wouri, bao, soro, mangola, gabata, mulabalaba, ayo ve sadeqa gibi farklı isimlerle anılmaktadır. Bu isimlerin bazıları belli mankala çeşitlerinin isimleridir. En tanınmışları Nijerya’dan Ayo ve batı Afrika ile Karayipler’de oynanan Wari’dir.
Mankala çeşitlerini birbirlerinden ayıran en büyük fark sıra sayısıdır. 2, 3 ve 4 sıralı olmak üzere üçe ayrılılar. Gana’dan 2 sıralı Oware dünyada en yaygın mankala türüdür.
İkinci büyük fark oyunun tek turlu, çok turlu ya da Hint usulü oynanmasıdır. Tek turlularda, çukurlardan birindeki taşlar alınır ve sıradaki çukurlara bırakılır. Çok turlularda, son bırakılan taş dolu bir çukura bırakılırsa oyuncu bu çukurdaki taşları alarak tekrar oynar ve son taşını boş bi çukura bırakana kadar oynamaya devam eder. Hint usulünün çok turludan tek farkı son bırakılan çukur değil de takip eden çukurdan oyuna devam edilmesidir ve sıranın karşıdakine geçmesi için son taşın bırakıldığı çukurdan sonraki çukurun boş olması gerekir.
Not: Vikipedi’nin İngilizce versiyonunda oyunun tarihi, kuralları, oynandığı bölgeler ve benzeri konularda daha ayrıntılı bilgi mevcuttur.
İlgili konular
- Dokuz korgol
- Mangala
- Esen korgool