Acâibü’l-mahlûkât. Ebü’l-Hüseyin Abdurrahman b. Ömer es-Sûfi’nin 374’te (984-85) kaleme aldığı Acâibü’l-mahlûkat; Ebü’1-Müeyyed-i Belhrye atfedilen ve nüshası günümüze kadar ulaşmayan Acaaibü’l-dünya; Muhammed b. Eyyûb et-Taberî tarafından 1092 veya 1116’da yazılan Tuhfetü’l-ğarâ’ib ve Ahmed et-Tûsi’nin Acâibü’l-mahlûkât ve ğarâ’ibü’l-mevcûdât’ı, Kazvîni’den önce İran edebiyatında konuya ne kadar önem verildiğini göstermektedir. Bu eserlerden Tuhietü’l-ğarâlib, J. Matirri tarafından, Ahmed et-Tûsrnin eseri de M. Sutûda tarafından neşredilmiştir. Tûsî eserini 1175’te Selçuklu sultanlarından Tuğrul b. Arslan’a ithaf etmiştir. Süleymaniye Kütüphanesinde kayıtlı olan nüsha minyatürlüdür. Eser Kazvûıfnin tertibinden biraz daha değişik olup on “Rükn”e bölünmüş, rükünler de “Fasıllara ayrılmıştır. Rükünler kısaca şu konulardan meydana gelmiştir: Göklerdeki acâibler; gökle yer arasındaki acâibler; arzın acâibleri: denizler, dağlar, kıymetli taşlar, kayalar; şehirler, mescidler. kiliseler, sinagoglar: ağaçlar, bitkiler, ilâçlar (bu son iki kısım alfabetik olarak tertip edilmiştir); “Kazılmış suretler”; insan: cinler; kuşlar, deniz ve kara hayvanları.
İran edebiyatında bir de Kazvînî’nin tercümeleri vardır. Bunlar tam, muhtasar ve serbest tercümeler olmak üzere üç gruba ayrılır. Tesbit edilebilenler şunlardır:
1- İbrahim Âdil Şah için 1547’de tercüme edilen, fakat mütercimi bilinmeyen Acâibü’l-mahlûkat
2- Bâyezîd-i Bestegî adıyla tanınan Abdürreşîd tarafından tercüme edilen Acâibü’l-mahlûkat
3- Tuhietü’l-Acâibü’l adıyla Ali Tâirî (Tâhi-î) tarafından 1522 veya 1541’de yapılan muhtasar
4- Muhammed Hüseyin Esterâbâdrnin Tuhfetü’l-ğarâ’ib adıyla tercüme ettiği Acâ’ibü’l-mahlûkat. Bunlar dışında bir de M. Ramazânı tarafından yayımlanan bir Acâ’ibü’l-mahlûkat vardır ki müellifi meçhul olan eser Nigâristân-ı Acâ’ib ve Gara’ib adı ile neşredilmiştir. Ayrıca Şeyh Cemâleddîn-i İsferâînî, KazvûıFnin eserinin ikinci kısmını manzum olarak tercüme etmiş ve buna Acâ’ibü’l-ğarâ’ib ismini vermiştir. Ancak bu eserin adını Ettle Ğarâlibü’d-dünyâ olarak tesbit etmiştir. Muhammed Müftî-i Belhî XVI. yüzyılda Mecmacu’l-ğarâ’ib adı ile bir Acâ’ibü’l-mahlûkat yazmıştır, A. Münzevî, Necîb-i Hemedânî adlı birinin de QAcâ’ibü’l-mahlûkât adlı eserinden bahseder.
Diyanet İslam Ansiklopedisi