Alp, Eski ve yeni birçok Türk lehçesinde “Kahraman, cesur, yiğit ve gazi” mânalarına gelen şahıs adı, sıfat ve unvan.
Özellikle Oğuzlar arasında çok yaygın olan bu kelime alıp şeklinde Altay, Abakan ve Kırgız lehçelerinde bugün de yaşamaktadır {Alıp Karşıga, Alıp Salay, Kuzgun Alıp vb). Kâşgarlı Mahmud Türkler’in, İranlılar’ın Eftâsiyâb adı ile andıkları menkıbevî kahramana Tona Alp Er dediklerini kaydetmektedir. Turfan’daki Alp Ata mezarı, bu unvanın Doğu Türkistan’da da eskiliğini gösteren bir delildir.
Alp kelimesi İslâmiyet’ten sonra da yaygın şekilde kullanılmıştır. Nitekim Abbâsîler’in Şam Valisi Alp Tegin, Gazneliler Devletinin kurucusu Alp Tegin, Büyük Selçuklu Hükümdarı Alp Arslan, Semerkant’ta Karahanlı emirlerinden Alp Er Han, Anadolu Selçukluları devrinde Nuh Alp ve Mahmud Alp bunlann en tanınmışlarıdır. X-XIV. yüzyıllar arasında hükümdarlardan küçük kumandanlara kadar birçok kimsenin alp adını özel isim veya unvan olarak kullandığı görülür. Bu kelime meselâ Mardin Artukluları devrinde alpı şeklinde de geçer. Bazı ilk devir Osmanlı kaynaklarında Osman Gazi’nin dedesinin adı Gündüz Alp olarak görülür. Saruhan Beyliği’nin kurucusu olan Saruhan Beyin babasının adı da Alpagı’dır. XIV-XV1. yüzyıllarda Akkoyunlu ve Safevî Devleti’ne bağlı kabileler arasında Alpagut kabilesi de bulunmaktadır. Mevcut kitabelerden, Büyük Selçuklular devrinde alp kelimesinin resmî bir terim olarak kullanıldığı ve büyük emirlerin bu unvanı taşıdıkları anlaşılmaktadır. Doğu dünyasında çok yayılmış olan gazi lakabı, alp ile birlikte alp gazi şeklinde de kullanılmıştır. Alp kelimesinin eski Türk unvanlarından olan İlek ile birlikte alp İlek şeklinde geçtiği de görülmektedir. Kendilerini Büyük Selçukluların vârisi sayan Hârizmşahlar alp unvanını yalnız büyük emirleri için kullanmışlardı. Hindistan’daki Türk devletlerinde büyük emîrlere “Alp han” unvanının verildiği ve bunun XV. yüzyıl ortalarına kadar devam ettiği görülmektedir. İslâmiyet’in Türkler arasında yayılmasından sonra Türk alpleri, önce alp gazi mahiyetini almışlar, tasavvuf cereyanının halk arasında yerleşmesiyle de alp erenler, yani mücahid dervişler şekline girmişler ve daha ziyade devletin sınırlarında uç bölgelerde yaşamışlardır. Bu alp erenler Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda da büyük bir rol oynamışlardır. Dede Korkut hikâyeleri bize alp gazilerin hayat hakkında epeyce bilgi verir. XIV. yüzyıl başlarında Âşık Paşa ve ondan bir asır sonra II. Murad devri âlimlerinden Yazıcı Ali, alplere ait özelliklerden bahsederler. Âşık Paşazâde’nin üzerinde önemle durduğu Anadolu (Rum) gazileri, müslüman alplerden başka bir şey değildir. Evliya Çelebi de XVII. yüzyılda Tokatta bir alp gazi tekkesinden söz eder.
Bugün Türkiye sınırları içinde Erzincan’da Alpköy; Kastamonu. Zonguldak, Adana ve Eskişehir’de Alpı ve Alpu; Ankara, Bolu. Bilecik, Bursa, Çanakkale, Çankırı, Çorum, Elazığ, Kastamonu, Kütahya ve Zonguldak’ta Alpagut şeklinde köy isimlerine rastlanır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi