Arafat, Mekke’nin doğusunda, haccın en önemli rüknü olan vakfenin yapıldığı yer.
Kelime olarak “Bilme, anlama, tanıma” ve “Güzel koku” gibi mânalara gelen bir kökten türemiş olan arefe ve arafatın etimolojisi ve aralarındaki anlam farkı konusunda değişik görüşler ileri sürülmekle birlikte, genel olarak arafat kelimesinin arefenin çoğulu olmayıp her ikisinin de tekil halinde aynı yerin adları olduğu kabul edilmiştir. Bu yere Arafat adının veriliş sebebi kesin olarak bilinmemekte ise de bu konuda bazı görüşler ileri sürülmektedir. Hz. Âdem ile Hz. Havva’nın yeryüzüne indikten sonra burada buluşup tanışmaları veya Cebrail’in Hz. İbrahim’e haccın nasıl ve nerelerde yapılacağını öğretirken Arafat’a geldiklerinde ona. “Arefte?” diye sorması, onun da “Areftü” demesinden dolayı buraya Arafat veya Arefe dendiği kaynaklarda zikredilmiştir. Ayrıca dünyanın her tarafından gelen insanların bu yerde birbirleriyle görüşüp tanışmaları veya günahlarını itiraf ederek Allah’tan af dilemeleri, af dileyenlerin affedilmelerinden sonra günah kirlerinden temizlenip Allah katında güzel bir kokuya sahip olmaları sebebiyle bu adın verildiği de ileri sürülen görüşler arasındadır.
Arafat Mekke’nin 21 km. doğusunda, Tâif dağ yolu üzerinde ova görünüşünde düz bir alandır. Doğu, kuzey ve güneyindeki dağlar bu ovayı bir yay gibi kuşatmış, bunlardan Arafat’a bitişik olanlar Arafat’tan sayılmıştır. En uç noktaları arasında doğudan batıya 6.5 km., kuzeyden güneye de 11-12 km. uzunlukta olan bu sahanın tamamı 13.68 km2dir ve kuzey kesiminde halk arasında Arafat dağı olarak bilinen ve eskiden İlâl veya Elâl diye adlandırılan granit taşlarından oluşmuş Cebel-i Rahme bulunmaktadır. Aslında Arafat dağı bu değil, Arafat sahasını kuşatan dağdır.
İslâm Ansiklopedisi’nde vakfe yapılan yerin Cebel-i Rahme’den ibaret olduğu ve vakfenin yalnızca bu tepenin üzerinde yapıldığı izlenimi verilmiştir.Halbuki vakfe Hz. Peygamber’in, “Arafat’ın tamamı vakfe yeridir” buyurması sebebiyle, aşağıda sınırları belirtilen Arafat sahasının her yerinde yapılabilmektedir.
Ezraki. Muhibbüddin et-Taberî, Fâkihî ve Fâsî gibi Mekke tarihiyle ilgili eser veren müelliflerin belirttiklerine göre, batıda Ürene vadisi, doğuda Sa’d dağından eski Tâif yoluna kadar uzanan ve Arafat vadisini çevreleyen Arafat dağları, güneyde Nemire dağının doruğu, İbn Âmir bostanlığı. Ürene vadisi ve eski Tâif yolu, kuzeyde Sa’d dağı ve Ürene vadisine kavuşuncaya kadar uzayan ve üst tarafı Kinâne, alt tarafı Hüzeyl kabilelerine ait olan Vasîk vadisi Arafat sahasının sınırlarını teşkil etmektedir.
Bu sınırlar içerisinde kalan Arafat’ın batısında Nemîre Mescidi bulunmaktadır. İbrahim Mescidi ve Arafat Musallası diye de adlandırılan bu mescidin kıble yönüne gelen ilk yarısı Arafat sınırları dışındaki Drene vadisinde, ikinci yarısı ise Arafat sınırları içinde kalmaktadır. Amr b. Dinar’ın anlattığına göre İbn Zübeyr zamanında Ürene vadisinde, arefe günü öğle ve ikindi namazının cemedilerek kılındığı yerde Hz. Peygamberin taştan yapılmış küçük bir minberi vardı. Bunu sel götürünce İbn Zübeyr ağaçtan yeni bir minber yaptırdı.
Arafat sahasının tamamı Hil bölgesindedir yani Harem sınırları dışında kalmaktadır. Ancak Harem sınırının bittiği yerde Arafat sınırı başlamamakta, arada Ürene vadisi bulunmaktadır. Günümüzde Harem sınınnın bittiği noktalar uyarıcı levhalarla işaretlenirken Arafat sınırı da duvar görünümünde büyük sınır taşlarıyla belirlenmiştir.
Arafat vadisinin tamamında vakfe yapmak mümkün olduğu halde hacılar. Hz. Peygamber vakfesini Cebel-i Rahme’de Neb’a ve Nübey’a kayaları arasında bulunan Nâbit tepesi üzerinde yaptığı için aynı yer ve çevresinde bulunmayı arzu ederler. Bundan dolayı bu bölge hacıların izdihamına en çok mâruz kalan bir yer olagelmiş, hacılara hizmet vermek üzere kurulan sosyal tesisler daha çok bu çevrede yoğunluk kazanmıştır. İbrahim Rifat Paşa bu civarda sekiz havuz bulunduğunu, sağlam yapılı olan bu havuzlann hac zamanında Aynizübeyde’den boru hattı ile getirilen su ile doldurulduğunu, her yıl hac mevsiminden önce bu havuzların onarım ve temizlik işlerinin yapıldığını, aynı zamanda Arafat Çarşısı diye bilinen ve et dahil her çeşit gıda maddesinin satıldığı yerin de bu bölgede bulunduğunu kaydeder. Arafat’ta hacılar için hazırlanan çadırlar Klasik kaynaklarda zikredildiğine göre Arafat’ta bahçeler, arefe gününde Mekkeliler’in gelip oturduğu güzel evler bulunmakta idi. Artık bunlardan bir eser kalmamakla birlikte ciddi bir ağaçlandırma projesinin uygulanmasıyla bugünün Arafat’ı Mekkeliler’in mesire yeri olma özelliğini yeniden kazanmıştır. Bunun yanı sıra aydınlatma, haberleşme ve sağlık hizmetlerinin yerine getirilmesinde teknik gelişmelerden istifade edilmiş, isteyen bütün ülkelere uydu aracılığıyla vakfenin naklen yayınlanması için gerekli televizyon istasyonların kurulmuş, büyük otoparklar inşa edilmiş ve hacılann Müzdelife’ye dönüşünü kolaylaştırmak için Arafat’ı Müzdelife’ye bağlayan dokuz ayn otoyol yapılmıştır.
Hz. Peygamber’in “Hac Arafat’tır” buyurması, İslâm’ın beş şartından biri olan hac ibadetinin yerine getirilmesinde Arafat’ın ne kadar önemli bir yeri olduğunu göstermeye kâfidir. Bu hadise dayanılarak bütün mezheplerde Arafat’ta vakfe haccın rükünlerinden sayılmış, Hanefîler’de ise “Aslî rükün” sayılıp diğer rükünlerden farklı olan önemine işaret edilmiştir. Yine bütün mezhepler, vakfe zamanı içerisinde bir an bile olsa Arafat’ta bulunmayan kimsenin haççının geçersiz olduğu konusunda görüş birliği içindedirler.
Arafat’ta vakfe zamanı, arefe günü güneşin zevalinden sonra başlar, ertesi gün şafak vaktine kadar devam eder. Sünnete uymak açısından esas olan, Arafat sınırları içine zilhiccenin dokuzuncu günü zevalden sonra girmek ise de günümüzde birlikte hareket mecburiyeti sebebiyle, hacıların büyük çoğunluğunun zilhiccenin sekizinci günü Arafat’a taşınmaları ve geceyi orada geçirmeleri teamül haline gelmiştir. Güneş batıncaya kadar Arafat’ta kalmak vaciptir; güneşin batmasından sonra da Müzdelife’ye doğru yola çıkılır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi