Belâ, Allah’ın insanları denemek için verdiği maddî ve manevî sıkıntı, dert, külfet.
Belâ kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de “eskimek; denemek, sınamak; gam, musibet, darlık ve sıkıntı” mânalarında kullanılmıştır. Firavun’un İsrâiloğullan’na yaptığı korkunç işkenceler “büyük belâ”(Bakara 2/49; A’râf 7/ 141; İbrahim 14/6) ve “açık belâ”(Duhân 44/33) diye vasıflandırılmıştır. Hz. İbrahim’in oğlu İsmail’i kurban etmeye teşebbüsüne de “açık belâ” (deneme) denilmiştir fes-Sâffât 37/ 106. Allah’ın kendisini denediği kulun bu denemeden başarı ve yüz akı ile çıkması da “güzel belâ” (belâün hasen) olarak tarif edilmiştir. Bu mânada Bedir Gazvesi ve sonucunda kazanılan zafer, “güzel bir belâ” yani başarıyla verilmiş bir İmtihan olarak nitelendirilmiştir.(Enfâl 8/ 17)
Kur’an’da dinî yükümlülükler de belâ kelimesiyle ifade edilmiştir. Bakara sûresinin 155 ve Muhammed sûresinin 31. âyetlerinde belâ (ibtilâ) bu mânada kullanılmıştır. Allah’ın korku ve kıtlık vermesi, mal, can ve mahsulleri eksiltmesi de birer belâdır(Bakara 2/155). Esasen Kur’an’a göre dünya, kimin daha güzel iş yaptığının anlaşılacağı bir belâ (deneme) yeri olup ölüm ve hayat bunun için yaratılmıştır(Mülk 67/2). Hz. Peygamber de denenmek ve denemek için gönderilmiştir. Başta peygamberler olmak üzere Allah herkesi bir belâ ile denemektedir. Özellikle mutasavvıfların üzerinde önemle durdukları bir hadise göre en şiddetli belâlara uğrayanlar önce peygamberler, sonra da onlara en çok benzeyenlerdir. İnsanın dert ve musibetlerle karşılaşması kaçınılmazdır. Çünkü kişinin gerçek şahsiyeti ibtilâ (denenme) halinde ortaya çıkar. Deri için tabaklanma ne ise insan için ibtilâ da odur; altın ateşte, insan mihnette belli olur. Büyük belâlara ancak büyük insanlar dayanabilir. Bir hadise göre kazanılacak olan sevabın büyüklüğü katlanılan belânın ağırlığı nisbetinde olur. Bu yüzden Allah sevdiklerine belâ verir. Buna razı olan Allah’ın rızâsını kazanır; isyan eden ise Allah’ın gazabına uğrar.
Belâya uğrama aynı zamanda günahtan arınmaya ve manen yükselmeye de vesile olur. Öyle günahlar vardır ki ancak belâya sabretmek suretiyle silinir. Hz. Âişe, Hz. Peygamber’den daha şiddetli ağrılara mâruz kalan birini görmediğini söyler. Hastalığa mübtelâ olan müminin günahları affa uğrar.
Belâ, huzur ve selâmet mânasına gelen afiyet* mukabili olarak da kullanılmıştır. Bir hadise göre afiyette olanlar, belâ ehline âhirette verilen sevabın çokluğunu görünce, “Keşke dünyada iken derimiz makasla doğransaydı” diyecekler ve onların âhiretteki haline imreneceklerdir. Bununla birlikte Allah’tan afiyet dilemek gerekir. Bu yüzden belâda olanlara merhamet etmek lâzımdır; afiyette olanların da hamd etmeleri gerekir le!-Muuaüa. Hz. Peygamber, “Takat getirilemeyen belâlara kendinizi mâruz bırakarak zelil olmayın” buyurmuş ve dayanılmaz belâlardan daima Allah’a sığınmıştır.
Zâhid ve sûfîler belâ ve afiyet konusunu değişik bir şekilde ele almışlardır. Mutarrif b. Şıhhîr belâda sabır halinde olmayı afiyette şükür halinde olmaya tercih ederken diğer bazıları afiyette şükretmeyi belâda sabretmeye tercih etmişlerdir. Gazzâlî ise avam için belâya sabretmenin nimete şükretmekten daha faydalı olduğunu belirtmekteyse de aslında insanların her iki durumda takınacakları tavra, niyet ve amellerine göre belâya sabretmenin veya nimete şükretmenin daha değerli olabileceğini düşünmektedir. Esasen ona göre sabır ve şükür iç içedir. Çünkü dini ve ahlâkî açıdan her nimet bir belâ, her belâ da bir bakıma nimettir. Dolayısıyla kemal sahibi bir insan aynı şartlar altında hem sabredici hem de şükredicidir. Süfîlere göre belâ da afiyet de Allah’tandır. Allah hangisini münasip görürse insan onu gönül hoşluğu ile kabullenerek hakkında hayırlısının o olduğuna inanmalıdır. Allah’ın kahrını da lutfunu da hoş karşılayan, cefada da safada da rızâ halinden ayrılmayan sûfîler beiâda “mübtelî”yi yani belâyı veren Allah’ı görürler-, belânın sonuçlarını ve karşılığını düşünerek teselli bulur, belânın acısını hissetmezler. Sevgiliyi temaşa ederken belânın ıstırabını unuturlar. Cüneyd-i Bağdadî’ye göre belâ ariflerin yolunu aydınlatan bir meşaledir; müridler için uyanış, gafiller için helak olma sebebidir. İlâhî aşk ve muhabbeti esas alan mutasavvıflar en büyük dert ve belâ olarak aşkı görürler. Fakat âşık maşuku için her türlü acıya ve sıkıntıya severek katlanır, hatta bundan manevî bir haz duyar.
Diyanet İslam Ansiklopedisi