Büğdüz, Oğuz boylarından biri.
Kâşgarlı Mahmud (XI. yüzyıl) Büğdüzler’i Oğuz boylan listesinde sekizinci sırada zikreder ve damgalarının şeklini verir. Eserini Hindistan’da 1206 yıllarında yazmış olan Fahreddin Mübarek Şah’ın Türk kavimleri listesindeki Oğuz beyleri arasında Büğdüzler’in de adı geçmektedir. Reşîdüddin Fazlullah’ın (XIV. yüzyıl) Câmi’u’t-tevârih adlı eserindeki tam ve daha tafsilâtlı Oğuz boyları listesinde Büğdüzler’in kardeşleri, taşıdıkları adin mânası, onkunları (totem kuşları), ülüşleri (şölenlerde koyun etinden yiyecekleri kısım] ve damgalarının şekli bildirilmiştir. Buna göre Büğdüzler Oğuzlar’ın Üçok koluna mensup olup İğdir, Yıva ve Kınık boylanyla birlikte Oğuz Han’ın aitı oğlundan biri olan Deniz Han’dan gelmişlerdir. Büğdüz adının mânası “herkese karşı alçak gönüllü olan, yardımcı (hizmet edici)” demektir. Onkunlan avcı kuşlardan çakır, ülüşleri koyunun “aşığ-Iu” denilen kısmıdır. Eserini XV. yüzyılın birinci yarısında yazmış olan Yazıcıoğlu Ali’nin Seîçuknâme’sindeki Oğuz boyları listesi de Câmi’u’t-tevârih’ten alınmıştır.
Cami’u’t-tevârih’teki “Türklerin Tarihi ve Oğuz Han’ın Cihangirliğinin Hikâyesi” bölümünde de Büğdüzler’in adı geçer. Burada anlatıldığına göre son Oğuz yabgusu (meliki) Ali Han. Oğuz elinden ayrılarak suyun öte yanında oturan bir kısım Oğuzlar’a çok genç yaştaki oğlu Kılıcarslan’ı vali tayin etmiş ve ona Şah Melik unvanını vermiş, yaşlı ve tecrübeli beylerinden Kuzucu’yu da Şah Melik’in atabegliğine getirmiştir. Kuzucu Büğdüz boyundandı. Ancak Şah Melik atabeği Kuzucu’nun öğütlerini dinlemeyip başında bulunduğu Oğuz topluluğuna zulmetmeye başladığını gören beyler onu öldürmeye karar verirler. Bunun üzerine Şah Melik atabeği ile birlikte Yeni Kent’te oturan babası Ali Han’ın yanına kaçar, o da Atabeg Kuzucu’nun sözlerini dinlemeyerek oğlunu zincire vurdurup zulme uğrayan beylere teslim etmek ister. Bu bilgi Büğdüzler’in, Oğuzlar’ın İslâmiyet’ten Önceki tarihlerinde rol oynamış boylardan biri olduğunu göstermektedir.
Dede Korkut destanlarında Büğdüzler Emen Bey İle temsil edilirler. Fakat Emen Bey bu destanlarda büyük ihtimalle bir yanlışlık eseri olarak Bozok beyleri arasında zikredilmiştir. Bununla birlikte Büğdüz Emen’in kendi kolu olan Üçoklu beylerine küsüp oymağı ile Bozoklar’ının yanında oturmuş olması ve bundan dolayı Bozoklar’dan (Taş Oğuz -Dış Oğuz) sayılması mümkündür. Emen Bey’in lakabı “bıyığı kanlu”dur (öfkeli ve cesur). Fakat Büğdüz Emen için şeref verici husus, onun Hz. Peygamber’i ziyaret ettiğinin söylenmesidir. Bununla ilgili olarak Büğdüz Emen öğülürken, “Varuban Peygamber’in yüzünü gören, gelü-ben Oğuz’da sahabesi olan” denilmektedir. Emen’in büyük beylerden Kazılık Koca oğlu Yigenek’in dayısı olduğu da bilinmektedir. Yine bu destanlarda Büğdüz Emen’in Depe Göz adlı olağan üstü yaratıkla savaştığı, fakat başarılı olamadığı da söylenir. Bütün bu bilgiler, Büğdüzler’in XI-XI1. yüzyıllarda Seyhun boylarının Karaçuk dağları kısmında yaşayan Oğuz-eli’nde önemli bir mevkiye sahip olduklarını ortaya koymaktadır.
XVI. yüzyılda Anadolu’da Büğdüzler’e ait yirmi iki yer adı tesbit edilebilmiştir. Buna göre Büğdüzier Oğuz boylarının yer adları sayısına göre düzenlenmiş cetvelinde on yedinci sırada bulunmaktadır. Bu yer adları Anadolu’nun bir Türk ülkesi haline gelmesinde Büğdüzler’in önemli rol oynadıklarını göstermektedir. Bütün Büğdüz obaları erken bir zamanda toprağa bağlanmışlardır. Bundan dolayı Hazar ötesi Türkmenleri arasında bu isimde hiçbir topluluk görülmediği gibi XVI. yüzyılda Anadolu’da sadece Suriye’de Hama sancağında altmış beş vergi nüfuslu bir Büğdüz oymağı tesbit edilmiştir. XVI. yüzyılda yirmi iki olan yer adından ise günümüze ancak üçü gelebilmiştir.
Diyanet İslam Ansiklopedisi