Dârülmaârif. Osmanlı maarif tarihinde Avrupai mektep planında yapılan binada açılan ilk modern kurum.
Tanzimat’ın getirmiş olduğu zihniyet değişikliği ve devlet hayatındaki yeni teşkilâtlanmanın gerektirdiği formasyona sahip memur yetiştirmek üzere bu yönde geliştirilmiş programlarla eğitim ve öğretim veren okullar açılmış olup Dârülmaârif (Mekteb-i Maârif) bu yeni anlayışla açılan okulların başında gelmektedir.
Dârülmaârif te. o günkü rüşdiyelerden daha ileri seviyede bir öğretim metodu ve müfredat programı uygulanması amaçlanmıştır. Burada ehliyetli memur yetiştirilmesi yanında ileride açılması düşünülen darülfünuna da öğrenci hazırlamak maksadıyla Osmanlı eğitim kurumlarında uygulanagelen klasik müfredata ilâveten aritmetik, geometri, felsefe, astronomi, coğrafya gibi bir kısmı o dönemin rüşdiyelerinde okutulmayan dersler de konulmuştur.
Mektebin bulunduğu Cağaloğlu’ndaki Sultan II. Mahmud Türbesi yanında önce bir medrese yapılması düşünülmüş, ancak civarda birkaç medrese bulunması sebebiyle bu fikirden vazgeçilmişti. Bunun üzerine Sultan Abdülmecid’in annesi Bezmi-âlem Valide Sultan aynı yerde modern tarzda kagir bir mektep binası yaptırarak vakfetmiştir.[157] Dârülmaârif, padişahla devlet ricalinin katıldığı bir merasimle ve devrin sadrazamı Mustafa Reşid Pa-şa’nın nutkundan sonra 21 Mart 1850′-de bu binada öğretime başlamıştır.
Maârif-i Umümiyye Nezâreti âzasından Mekâtib-i Umümiyye Nâzın Kemal Efendi’nin Dârülmaârif “in açılmasında önemli hizmetleri olmuş, zamanın eğitim ve öğretimine uygun mektepler açarak Türk maarif tarihinde önemli başarıları görülen, daha sonra Maarif nazırlığı da yapan Kemal Efendi yeni mektebe müdür olarak tayin edilmiştir. Kuruluşunun ilk günlerine ait belgelerde Mekteb-i Âli ve Valide Mektebi olarak anılan bu müessesenin adı. Kemal Efendi’nin teşebbüsleri neticesinde kısa bir müddet sonra Mec-lis-i Vâlâ’ca Dârülmaârif şeklinde değiştirilmiş, maksada uygun olarak hazırlanan özel bir program ve nizâmnâmeye göre de buraya talebe alınmaya başlanmıştır. İlk talebeleri arasında Abdülmecid’in çocukları Murad Efendi ile (V. Murad) Fatma Sultan da bulunuyordu. Padişah, çocuklarını ilk gün mektebe bizzat getirerek Kemal Efendi’den diğer çocuklarla birlikte yetiştirilmelerini istemiştir.
Dârülmaârif rüşdiye seviyesinde açıldığında 250-260 kadar öğrencisi vardı; daha sonra öğrenci kontenjanı 180 olarak tesbit edilmiş ve giriş imtihanı konulmuştur.
Bezmiâlem Valide Sultan, zengin gelirli vakıflar bağışladığı bu mektebin masrafları ile burada vazife görecek hoca. memur ve müstahdemlerin maaşlarının kendi vakıflarından elde edilecek gelirlerden karşılanmasını şart koşmuş ve bir litografya matbaası kurdurarak mektebin ders kitaplarının burada basılmasına imkân sağlamıştır. Ayrıca mektep bünyesinde bir kütüphane yaptırarak şahsına ait değerli eserlerden oluşan ve bugün Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunan 546 cilt kitabı buraya vakfetmiştir. Mektebin üst katında bir de padişaha mahsus hünkâr dairesi yer almaktaydı.
Dârülmaârifte okutulacak dersler, hoca ve yardımcılarla diğer hizmetlilerin görev ve maaşları vakfiyesinde ayrıntıları ile belirtilmiştir. Ayrıca programları düzenlemek ve bunlara ait sade bir dille yazılmış ders kitaplarını hazırlamak üzere Encümen-i Dâniş bünyesinde bir bölüm kurulmuştur. Encümen-i Dâniş’in açılışı da Sultan Abdülmecid’in katıldığı bir törenle bu binada yapılmış, çalışmaları da burada devam etmiştir. Dârülmaârif in ilk Osmanlı darülfünununa talebe yetiştirmesi de düşünüldüğünden seviyesi yükseltilerek buraya Mekteb-i Maârif-i Adüyye ve Mekteb-i Ulûm-i Edebiyye ile rüşdiye mezunları imtihanla alınmaya başlanmıştır. Ancak bazı muhalif kimselerin Valide Sultan’a yanlış bilgiler vermesi üzerine onun emriyle mektebin mevcudu arttırılınca eğitimin kalitesi düşmüş ve bir ara “sıbyan mektebi derekesine dahi indirilmiştir”. 1873 yılında kurulan ilk mülkî idâdî sınıfları Dârülmaârif içinde açılmış ve böylece mektep fiilen idâdî statüsüne geçmiştir. II. Abdülhamid devrinde mektebin bir kısmı önce Mekteb-i Mülkiyye’nin. daha sonra 1 Eylül 1900’de Dârülfünûn-ı Şâhâne’nin bazı sınıflarına ayrılmış ve bina II. Meşrutiyetin ilânına kadar bütün bu öğretim müesseselerini içinde barındırmıştır.
İlk ve orta öğretim seviyesindeki son devir Osmanlı öğretim kurumlarında meydana gelen gelişmeleri, bu mektebin zaman içinde geçirdiği değişiklikleri takip ederek anlamak mümkündür. Dârülmaârif açıldıktan sonra başlangıçta öğrenim süresi dört yıl olan rüşdiyelerin de altı yıla çıkarılmış olduğu, Dârülmaârif e ait 1858 yılında basılmış ve ülkemizde aylara göre tertip edilmiş ilk müfredat programındaki bir kayıttan anlaşılmaktadır. Ancak 1869 tarihli Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi’yie ilk ve orta öğretim Kurumlarında yapılan bazı düzenlemeler neticesinde dört yıllık rüşdiyeler-den sonra öğrenim süresi üç yıl olan idâ-dîlerin açılması düşünülmüş, bir süre düşünce planında kalan bu sistem 1873′-ten itibaren uygulamaya konulunca ilk mülkî idâdî 19 Aralık 1874’te Dârülmaârif binasında açılmıştır. Bu şekilde Dârülmaârif binasında giderek ilk, orta ve lise seviyesindeki öğretim kurumlan bir araya toplanmıştır.
1909’da Mekteb-i Mülkiyye ve darülfünun Zeyneb Hanım Konağı’na geçince Numûne-i Terakki İdâdîsi İstanbul Lisesi adıyla buraya yerleştirilmiş, I. Dünya Savaşı başlarında bu lise Galata’daki Saint Benoit Fransız Lisesi binasına taşınınca mektep bu defa İnâs İdâdîsi adı altında öğretim faaliyetine devam etmiş ve bir ara da İnâs Sultanîsi1 ne çevrilmiştir. 1914te adı İstanbul Selçuk Sultanîsi olduktan sonra ilk kız orta öğretim müessesesi olan bu liseye Bezmiâlem Sultanîsi adı verilmiştir. Cumhuriyetin ilânına kadar mektep bu adla faaliyetine devam etmiştir. I. Dünya Savaşı sırasında bir ara (1915) hastahane olarak da kullanılan mektep. 1924’te İstanbul Kız Lisesi adı altında Süieymaniye’de ilga edilen Meşihat Dairesi binasına taşınınca Dârülmaârif binasına tekrar İstanbul Erkek Öğretmen Okulu ile Yüksek Öğretmen Okulu talebeleri yerleştirilmiş, nihayet 1933’te buraya yeniden İstanbul Kız Lisesi taşınmıştır. 1983 yılına kadar bu adla öğrenime devam eden lise, bu tarihten itibaren Anadolu lisesi statüsü kazanarak Cağaloğlu Anadolu Lisesi adıyla karma eğitime geçmiştir.
Diyanet İslam Ansiklopedisi