Defter-i Dervîşan. XIX. yüzyılın başlarından son şeyhine kadar Yenikapı Mevlevihânesi şeyhleri tarafından tutulan tarihî ve biyografik notları ihtiva eden eser.
Yenikapı Mevlevîhânesi merkez olmak üzere dönemin tarihî, tasavvuf!, siyasî ve içtimaî olaylarına dair çeşitli kayıtları ihtiva eder. Adı geçen mevlevîhânenin şeyhlerinden Ali Nutkî Dede (ö. 1804) tarafından yazılmaya başlanmış, onun ölümünden sonra kardeşi Abdülbâki Nasır Dede (ö. 1821) tarafından devam ettirilmiştir. Defter-i Dervîşan’m, 67-83. varakları eksik, bazı varakları boş bırakılmış doksan dört varaktan meydana gelen birinci bölümü Süleymaniye Kütüp-hanesi’nde bulunmaktadır. İlk varağındaki Ali Nutkî Dede1-nin notundan, 21 Zilhicce 1213[252] tarihinde yazılmaya başlandığı anlaşılan eserin aynı varağında Abdülbâki Nasır Dede’nin 16 Cemâziyelâhir 1219[253] tarihli vakıf kaydı mevcuttur.
Birinci bölümün ilk yirmi iki varağı, Ali Nutkî Dede’nin meşihatından (1775) vefatına kadar geçen süre İçinde tuttuğu notları ihtiva eder. Bu kısımda kendisine intisap eden dervişlerin adları, meslekleri, dergâha geliş ve çile çıkardıktan sonra hücreye çıkış tarihleri, aralarında kardeşleri Abdülbâki Nasır ve Abdürrahim Künhî Dede ile Hammâmî-zâde İsmail dede’nin de bulunduğu dervişlerin semâ meşkinden sonra mukabeleye giriş tarihleri, arakıyye giyenlerin adları ve arakıyye giyiş tarihleri. Ye-nikapı ve Galata mevlevîhâneleri, İstanbul’da meydana gelen çeşitli olaylar, bazı Mevlevî şeyhlerinin ölüm tarihleriyle ilgili notlar bulunmaktadır.
Abdülbâki Nasır Dede’nin tuttuğu notları ihtiva eden kısımda (22b-94b) 1804-1808 yılları arasında vefat eden Yenika-pı, Kasımpaşa. Üsküdar, Kütahya, Kara-hisar, Tavşanlı mevlevîhânelerine mensup bazı derviş ve şeyhler hakkında kısa biyografik bilgiler. Ali Nutkî Dede ile ilgili notlar, 1804-1813 yıllan arasında dergâha gelen, semâ meşkettikten sonra mukabeleye giren, çilesini tamamlayıp hücreye çıkan, arakıyye ve sikke giyen dervişlere dair kayıtlar, diğer tarikatlara mensup bazı şeyhlerin vefat tarihleri, Yenikapı Mevlevîhânesi ve Abdülbâki Nasır Dede ailesiyle ilgili bilgiler mevcuttur. Eserin sonunda neydeki perdeleri gösteren bir şekil, ayrıca Ali Nutkî Dede tarafından yazılan bazı ilâç terkipleri ve lugazlar bulunmaktadır.
Defter-i Dervîşân’m Abdülbâki Nasır Dede. Receb Hüseyin Hüsnü Dede, Ab-dürrahim Künhî Dede. Osman Selâhaddin Dede, Mehmed Celâleddin Dede ve Abdülbâki Dede’nin (Baykara) meşihatları döneminde tuttukları notları ihtiva eden ikinci bölümü. Yenikapı Mevlevîhânesi’nin son şeyhi Abdülbâki Baykara’-dan oğlu Rusûhî Baykara’ya intikal etmiştir. Bugün Rusûhî Baykaranın oğlu Baki Baykara’da bulunan eserin fotokopisi Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Bazı boş ve koparılmış varakların bulunduğu bu bölümün büyük kısmı Abdülbâki Nasır Dede tarafından kaleme alınmış, devamı yukarıda adı geçen Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhleri tarafından yazılmıştır.
Abdülbâki Nasır Dede. eseri 23 Rebîülâhir tarihinde han-kahtan dışarı çıkarılmamak şartıyla vakfettiğini kaydettikten sonra muhtevasının bir sel felâketi üzerine tahrip olan nüshalardan nakledildiğini söyler (vr la). 1a,5b-6a, 9b, 12b.20b-65b numaralı varaklarda yer alan Abdülbâki Nasır Dedeye ait notlar. 1813-1820 yılları arasında sikke ve arakıyye giyen ve çileye giren müridlerin adlan, dergâha geliş tarihleriyle aile mensuplarının ve diğer bazı Mevlevî şeyhlerinin çocuklarının doğum, arakıyye, sikke giyme ve evlenme-leriyle ilgili bilgileri ihtiva eder. Daha sonra mevlevîhânenin vakfiyesi ve tevliyetine dair bilgiler, 1814-1820 yıllarında hankaha türbedar. neyzenbaşı. imam, müezzin, semâzenbaşı, aşçıbaşı, sebilci gibi görevlere tayin edilenler, 1813-1817 yılları arasında bazı Mevleviyye, Nakşi-bendiyye, Rifâiyye, Sünbüliyye, Şâzeliy-ye. Sa’diyye. Şâbâniyye. Celvetiyye. Uş-şâkıyye şeyhlerinin meşihat ve vefat tarihleriyle bunların kısa biyografileri, bazı neyzenbaşı, şehzade, sultan ve şeyhülislâmların vefat tarihleri ile birkaç caminin yapılışına dair bilgiler, İstanbul’da meydana gelen tabii âfetler ve bazı önemli olayiar. Yenikapı Mevlevîhâ nesi’-nin 1816-1817 yıllanndaki tamiratı iie ilgili kayıtlar ve kısa tarihçesi. Konya’da-ki Mevlânâ Dergâhı’nın 1817 yılında sona eren tamiratı ile ilgili bilgiler yer alır.
Abdülbâki Nasır Dede’den sonra dergâha şeyh olan oğlu Receb Hüseyin Hüsnü Dede’nin (ö 1830) tuttuğu notlar 66a-69b. 82b. 87b, 93ab numaralı varaklarda dağınık olarak bulunmaktadır.
Bu bölümde. Receb Hüseyin Hüsnü Dede’nin vefatı üzerine dergâhta bir müddet şeyhlik yapan amcası Abdürrahim Künhî Dede’ye (ö. 1831) ait sadece bir sayfalık (3a) not vardır. Abdülbâki Nasır Dede’nin diğer oğlu Şeyh Osman Selâhaddin Dede’nin (ö. 1887) tuttuğu notlar, eserin 1b. 3a – 5a, 6b. 13b, 17b varaklarında yer almaktadır. 79b’de Osman Selâhaddin Dede’nin oğlu Şeyh Mehmed Celâleddin Dede’nin (ö. 1908) meşihatı döneminde çileye giren dervişler bir liste halinde tesbit edilmiştir. Eserin sonlarında, mevlevîhânenin son şeyhi Abdülbâki Dede’nin (ö. 1935) ailesine dair bazı bilgileri ihtiva eden notlan ile kendisinin yazdığı iki tarih manzumesi yer almaktadır.
Yenikapı Mevlevîhânesi nin tarihiyle ilgili bilgilerin yanı sıra bu dönemlerde yaşayan ünlü mutasavvıf, devlet adamı ve sanatkârlara dair biyografik bilgilere yer veren, bazı siyasî ve tarihî olayları aynntılarıyla anlatan eser. XIX. yüzyıl Osmanlı kültür, edebiyat ve tasavvuf tarihi açısından önemli bir belge niteliği taşımaktadır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi