Dersiam. Medreselerde öğrencilere, camilerde halka açık ders verme yetkisine sahip müderris için kullanılan unvan.
“Umuma, halka açık ders” anlamına gelen ders-i âm tabirinin ilk olarak ne zaman ortaya çıktığı bilinmemekle birlikte XVI. yüzyıla ait kaynaklarda buna rastlanması daha önce de kullanıldığını gösterir. Bu tabirin halka açık dersler veren müderrisin unvanı olması ise muhtemelen XVII. yüzyılda gerçekleşmiştir. Selânikî Mustafa Efendi’nin, Valide Sultan Medresesi’ne müderris tayininden söz ederken Şehzade Camii’nde ulemâ ve müderrislerin toplanıp “dersiam eylediklerini” bildirmesi, bu tabirin XVI. yüzyılın ikinci yarısında halka açık umumi ders anlamında kullanılmakta olduğunu düşündürmektedir. XVII-XVIII. yüzyıllarda ise dersiam sık olarak ve müderrislerin unvanı şeklinde kullanılmıştır. Meselâ Atâî’nin Zeyi-i Şekâik’ınde ve bilhassa Şeyhî Mehmed Efendi’nin Vekâyiu’l – fu-zaJd’sında dersiam unvanını taşıyan birçok âlim bulunmaktadır. Bu dönemde cami ve medreselerdeki “dersiye” hizmetleri genellikle dersiamlar tarafından yerine getirilmekte, ayrıca vakıf kütüphanelerine tahsis edilen şeyhülkurrâ, meşk hocası, ders halifesi gibi kadrolar arasında dersiama da rastlanmaktadır. XVIII. yüzyıl cami ve medrese vakıflarında dersiam cihetlerine daha sık yer verildiği görülmektedir. Ayrıca buralara yapılan dersiam tayinlerine dair şer’İyye sicillerinde de kayıtlar vardır.
Dersiam olabilmek için medreseden mezun olup icazet aldıktan sonra bir imtihana daha girmek gerekiyordu. Bu şekilde halka açık ders verme yetkisi alan müderrisler halk arasında oldukça etkili oluyorlardı; hatta onların bu nüfuzlarından zaman zaman devlet de faydalanıyordu. Nitekim II. Mahmud. yaptığı ıslahatları geniş ölçüde dersiamlar vasıtasıyla halka duyurmuştur. Özellikle XIX. yüzyılda daha da önem kazanan dersiamların bu yüzyıldaki sayılan hakkında bazı kayıtlar vardır. Meselâ 13 Rebîülâhir 1286 tarihinde dönemin şeyhülislâmı Hasan Fehmi Efendi’nin emriyle hazırlanan bir listede, aynı yıl İstanbul’da faal olan 166 medreseden sekseninde 180 dersiamın ders verdiği, diğer seksen altı medresede ise dersiam bulunmadığı görülmektedir. Medreselerin çoğunda sadece bir dersi-
am görev yapmakta iken Sultan Abdül-hamid (I. Abdülhamid) Medresesi nde on dört, Ayasofya Medresesi’nde on, Fâtih medreselerinin her birinde üç ile beş, Rüstem Paşa, İbrahim Paşa. Kemankeş Kara Mustafa Paşa, Şeyh Ebü’l-Vefâ, Şahkulu medreselerinde dörder dersiam bulunmaktaydı. Abdülmecid dönemine (1839-1861) ait olduğu tahmin edilen “Bilcümle Dersiam Efendilerin Defteridir” başlıklı bir listede. XIX. yüzyıl ortalarında toplam 121 dersiamın görev yerlerine göre dağılımı verilmekte ve bunlara toplam 50.800 akçe ödendiği kaydedilmektedir.
Dersiamlara vakıf cihetlerinden çeşitli görevler tahsis edilebilirdi. Nitekim Bursa’da ilk altı Osmanlı padişahının türbelerinde senede bir defa Buhârî-i Şerif okunması için on dersiama 750’şer kuruş ödenmesine dair Sultan Abdülmecid’in 1855 tarihli iradesi bulunmaktadır.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında dersiâmlık unvanının verilmesi için açılan imtihanla ilgili yeni kurallar getirildi. Bu dönemde dersiâmlık imtihanları, ders vekilinin başkanlığında tanınmış ulemâdan oluşan bir heyet tarafından yapılmaktaydı. II, Abdülhamid’in saltanatının (1876-1909) ortalarına kadar dersiâmlık imtihanları yılda bir defa açılırken daha sonra teşkil edilen bir heyetin medreselerde belirli aralıklarla imtihan yapması, bu şekilde yılda on beş kişiye bu unvanın verilmesi usulü benimsendi. Bu unvanı alanlara, dört yıl sonra ruûsları verilirken 200 kuruş maaş bağlanırdı. II. Abdülhamid, dört yıllık ücretsiz dönemde kendilerine hazîne-i hâssadan 4 lira ücret ödenmesini emretti. Hizmet süresiyle birlikte dersiâmlık maaşı da yükselirdi. İcazet verme yetkisi olan dersiamlara “mücîz dersiam” denilirdi.
XX. yüzyıl başlarında medreselerin ıslahı ile Dârü’l-hilâfe medreseleri, Medresetü’l-mütehassisin. Medresetü’l-vâizîn gibi bir müdürün idaresinde sınıf geçme usulüne dayanan medreseler açıldığında dersiamlara yeni ve önemli görevler düştü. Bu medreselerdeki pek çok müstakil ders genellikle dersiamlar tarafından okutuldu. Nitekim Sultan Vah-deddin’in 8 Zilhicce 1337 tarihli bir iradesiyle Süleymaniye Medresesi’nde açık bulunan hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh derslerine dersiam müderrislerin tayin edildiği, ayrıca dersiamların Dârü’l-hikme-ti’l-İslâmiyye gibi ilmî ve dinî kurumların üyeliklerine seçildikleri görülmektedir. 26 Şevval 1336 tarihli bir başka iradede Dârü’l-hikmeti’l-İslâmiyye üyeliğine ve Süleymaniye Medresesi ilm-i kelâm, tefsir, ilm-i nefs ve ahlâk, mantık dersleri müderrisliğine dört dersiam tayin edilmişti. Dersiamlar taşrada çeşitli müftülüklere de getirilmekteydi. Meselâ Koçhisar kazası müftülüğüne Beyazıt dersiamlarından ve Medresetü’l-kudât mezunlarından Hasan Tahsin Efendi, Batum müftülüğüne de Fâtih dersiamlarından Hasan Fevzi Efendi tayin edilmiştir. Ayrıca dersiamlar, yine bu dönemde yeni açılmış olan medrese müdürlükleriyle müfettişlikleri görevlerinde de bulunmuşlardır.
Dersiâmlık unvanına sahip müderrislere hâriç, dâhil vb. medrese dereceleri padişah iradesiyle verilebilmekteydi. Meselâ Fâtih Camii dersiamlarından Medine Mahmudiye Medresesi müderrisine maaş, tahsisatları ve terfi haklan saklı kalmak üzere mahreç payesinin verilmesi Sultan Reşad’ın bir iradesiyle sağlanmıştı. Bütün bu faaliyetlerin idaresi ise Ders Vekâletine, dolayısıyla meşihat makamına verilmişti. 24 Cemâziyelâhir 1337 tarihti Dersiam Efendilere Tevcih Olunacak Cihât Hakkında Nizamnâme’nin birinci maddesinde, öteden beri Ders Vekâleti’n-ce dersiamlara tevcih edilegelen tefsir, hadis, dersiye ve vâiziye gibi görevlerle (cihât) kürsü şeyhliğinin verilmesi yetkisinin şeyhülislâmlık makamına ait olduğu belirtilmektedir.
Dersiâmlık görevi, genellikle İstanbul’da başta Fâtih olmak üzere Süleymani-ye ve Beyazıt gibi büyük camilere nisbet edilerek dersiamlar “Fâtih dersiamlarından, Beyazıt dersiamlarından” şeklinde anılmıştır. Dersiamlar cami derslerini umumiyetle sabah namazı ile öğle namazı arasında verirler, halka açık olan bu derslere her kesimden birçok kimse katılırdı. Tarihçi Lutfî Efendi. Fâtih Camii dersiamlarından Yerköylü Hoca Ali Efendi’nin sabah derslerine devam ettiğini belirtmektedir. Darülfünunun İlk açıldığı dönemde muhtemelen dersiâmlık geleneğinin bir devamı olarak bazı derslerin hoca efendiler tarafından halka açık olarak verildiği bilinmektedir. Cumhuriyetin İlk yıllarına ait Diyanet teşkilâtında dersiamlara da yer verilmiş, özellikle taşra teşkilâtında dersiamlar müftü ve müftü müsevvidinden sonra üçüncü sırayı almıştır. Bu unvana sahip olanlara devlet bütçesinden müftülükler kanalıyla “dersiam cedveli”nden maaş tahsis edilmiş ve unvanlarını kaydıhayat şartıyla kullanabilmişlerdir.
Diyanet İslam Ansiklopedisi