Dilkeş-hâverân. Türk mûsikisinde bir birleşik makam.
Eski nazariyat kitaplarının bir kısmında zilkeş ve zîrkeş-hâverân adlarıyla da geçer. En az beş asra yakın bir geçmişi olduğu tahmin edilen eski makamlardandır. Dizisi, yerinde hüseynî makamı dizisine ırak perdesindeki segah dörtlüsünün veya ırak makamı dizisinin bir bölümünün eklenmesiyle meydana gelmiştir. Nota yazımında donanımına si koma bemolü ve fa bakiye diyezi yazılır, gerekli değişiklikler ise eser içerisinde gösterilir. Makamın birinci derecede güçlüsü hüseynî perdesi olup bu perdede uşşak çeşnisiyle yarım karar yapılır. Üzerinde hüseynîli asma karar yapılan dü-gâh perdesi ise makamın ikinci derecede güçlüsüdür. Bütün birleşik makamlar gibi İnici olarak seyreden dilkeş-hâ-verân makamının durağı ırak perdesi-dir. Makam dizisinin şematik gösterilişi şöyledir:
Makam, hüseynî makamında olduğu gibi hüseynî dizisine muhayyerde bir buselik beşlisi getirilmek suretiyle genişletilir. Ancak makamın karakteristiği tiz perdelerde fazla dolaşmaya uygun olmadığından bu genişlemenin ancak bir iki sesi kullanılabilir.
Hüseynî makamı dizisi dilkeş-hâve-rân makamının teşkilinde çok önemli bir yer tutar. Bu sebeple hüseynî makamının asma kararları olan nevada rastlı veya bûselikli, çargâhta pençgâhlı veya çârgâhlı. segahta segâhlı veya ferahnakti, dügâhta hüseynîli asma kararlar dilkeş-hâverân makamında da aynen yer alır. Ayrıca dilkeş-hâverân makamındaki eserlerde özellikle giriş seyrinde zaman zaman nîm hicaz perdesinin seyre karıştığı görülür. Ancak nîm hicaz perdesinin hiç kullanılmadığı dilkeş-hâverân eserler de mevcuttur. Bunun yanı sıra dilkeş-hâverân makamında, dügâhtaki rast beşlisinin nîm hicaz perdesi altındaki seslerinin pek kullanılmayıp hemen hüseynî beşlisi ile yerindeki hüseynî dizisine geçildiğini de ifade etmek gerekir.
Dilkeş-hâverân makamına örnek olarak bestekârı ihtilaflı olan meşhur sabâ salası; Arapzâde’nin çifte düyek usulün-deki peşrevi ile aksak semai usulündeki saz semaisi: Zekâi Dede’nin zencir usulündeki, “Gönül o gonca-femin çâker-i kemînesidir” mısraı ile başlayan birinci bestesiyle ağır aksak usulündeki, “Sayesinde şimdi olduk şâd u hurrem ser-teser” mısraı ile başlayan şarkısı verilebilir.