Dilmaçoğulları Beyliği. 1085-1394 yılları arasında Bitlis ve Erzen’de hüküm süren bir Türk beyliği.
Anadolu’nun en eski beyliklerinden olan Dilmaçoğulları’nın kurucusu. Sultan Alparslan’ın kumandanlarından Dilmaçoğlu (Dimlaçoğlu. Demleçoğiu) Alp Tegin Mehmed Bey’dir. Malazgirt Savaşf-na katılan ve savaştan sonra Güney Anadolu’da fetihlere devam eden Dilmaçoğlu Mehmed Bey, Halep Mirdâsî emîri Nasr’ın ölümü üzerine kardeşler arasında başlayan iç mücadeleler sırasında Emîr Sâ-bık’ı desteklemek üzere 500 atlısıyla Halep’e giderek Türkmen Emîri Ahmed Şah ve Sâbık’la birleşti; yapılan savaşta Sabık muhaliflerini Türkmen askerleri sayesinde kesin bir yenilgiye uğrattı. Bu savaştan sonra Mehmed Bey yeniden Anadolu’ya döndü. Kutalmişoğlu Süleyman Şah’ın Anadolu’ya hâkim olması üzerine onun hizmetinde bulunmak istemeyen Afşin.
Sunduk, Duduoğlu. Türkmân, Aytegin. Arslantaş vb. Türkmen beyleri gibi Anadolu’dan ayrılarak Suriye ve Filistin Selçuklu Devleti Hükümdarı Tâcüddevle Tutuş’un hizmetine girdi (470/1077-78). Fakat Tutuşun Suriye fâtihi Atsız b. Uvak’ı öldürtmesi üzerine Mehmed Bey adları geçen Türkmen beyleriyle birlikte onun hizmetinden ayrıldı (471/1079). Birkaç yıl sonra da Diyarbekir ve çevresinde hüküm süren Mervânîler’e ait toprakların Büyük Selçuklu Devleti’ne ilhak edilmesi İçin düzenlenen sefere katıldı. Selçuklu ordusunun başkumandanı Fahrüddevle İbn Cehîr Bitlis ve yöresini ele geçirdikten sonra Sultan Meliksah burayı Mehmed Bey’e iktâ etti (478/1085). Böylece Dilmaçoğullan Beyliği Büyük Selçuklu Devletine tâbi olarak kurulmuş oldu; daha sonra da Siirt yakınlarındaki Erzen şehri (Garzan – Yanarsu) bu beyliğin sınırları içine alındı.
Mehmed Bey’den sonra beyliğin başına oğlu Togan Arslan geçti (yaklaşık 497/ 1104). Togan Arslan önce Anadolu Selçuklu Sultanı I. Kılıcarslan’a, daha sonra da Ahlatşahlar’a tâbi oldu. 504 (1110-11) yılında Silvan’a bağlı birçok köyü ele geçirdi ve bir süre sonra da bağımsızlığını ilân etti. Ancak bağımsızlığı uzun sürmedi. Mardin Artuklu Emîri Necmed-din İlgazi’ye tâbi olarak onunla birlikte Haçlılar’a ve Gürcüler’e karşı düzenlenen seferlere katıldı. İlgazi, Togan Ars-lan’ın yardımıyla Antakya Haçlı Prensi Roger’i Tel İfrîn’de ağır bir yenilgiye uğrattı; ordusu hemen hemen imha edilen Roger de bu savaşta hayatını kaybetti. İlgazi ayrıca Gürcü Kralı II. David’in Tiflis’i İstilâ ve talan etmesi üzerine Togan Arslan, Kadı Alemüddin, oğlu Alemüddin, Ebü’l-Kebîr, Emîr Ebû Temmâm, Saltuk-lu Emîri Ali ve Germiyanlı Türkmenleri ile birlikte Gürcüler’e karşı harekete geçti. Fakat İlgazi’nin ordusu, Kıpçaklar’dan da yardım gören Gürcüler karşısında ağır bir yenilgiye uğradı. Togan Arslan’ın Artuklular’a tâbi olması üzerine Ahlatşah İbrahim ona karşı harekete geçerek 518 (1124) yılında Bitlis’i kuşatüysa da başarılı olamadı. Fakat çok geçmeden bu defa Hasankeyf (Hısnıkeyfâ) Artuklu Emî-ri Rükneddin Dâvûd beyliğinin sınırlarını genişletmek gayesiyle Bitlis’i muhasara etti; ancak o da şehri alamadı. Togan Arslan 527’de (1133) Hama Emîri Hayır Han’la birlikte Haçlılar’a karşı bir sefere çıktı. Ertesi yıl Musul Atebegi İmâdüddin Zengî Ahlatşahlar’ın başşehri Ahlat’a yürüdüğü sırada Bitlis üzerine sevkettiği kuvvetleri durduran Togan Arslan aynı yıl veya S32 (1137) yılında vefat etti ve yerine oğlu Hüsâmüddevle Kürü geçti.
Kurtî babasının zamanında Sökmenli emîrleriyle Gürcüler’e karşı düzenlenen seferlere katılmış (524-525/1130-1131) ve pek çok başarı kazanmıştı. Emîr olduktan bir müddet sonra Irak Selçuklu Sultanı Mesud’un, kardeşi Selçuk Şah’a Mardin, Erzen. Malazgirt ve Ahlat’ı dirlik olarak vermesi üzerine Kurtî de Mardin Artuklu Emîri Timurtaş’a tâbi oldu. Kurtrnin 538 (1143) yılında Ölümü üzerine yerine kardeşi Yakut Arslan geçtiyse de kısa süre sonra o da vefat etti. Bunun üzerine beyliğin başına kardeşi Nûreddin Devletşah geçti. Hükümdarlığı oldukça uzun süren Devletsah, II. Sökmen ve İzzeddin Saltuk ile birlikte Gürcüler’e karşı düzenlenen başarısız bir sefere katıldı (556/1161). Ayrıca Harput Artuklu emîri Kara Arslan ve Mardin Artuklu emîri Necmeddin Alpı ile birlikte Dânişmendli Yağıbasan’a karşı harekete geçerek Sivas’a kadar ilerlediyse de sonradan barış yapıldı ve herhangi bir çarpışma olmadı. Devletşah 558 (1163) yılında Gürcüler’e karşı düzenlenen yeni bir sefere, Irak Selçuklu Sultanı Arslanşah b. Tuğrul ve Azerbaycan Atabeği Şemseddin İldeniz ile birlikte katıldı. Devletşah 1168’de Mardin Artuklu hükümdarı Necmeddin Alpı’ya tâbi olmak zorunda kaldı. Son olarak da sınırlarını Güney ve Doğu Anadolu’ya kadar genişletmek isteyen Selâhaddîn-i Eyyûbi’ye karşı teşkil edilen birleşik orduda II. Sökmen, Musul hâkimi İzzeddin Mesud ve Artuklu Emîri II. İlgazi ile birlikte görev aldı (579/ 1183).
Devletşah muhtemelen 1192’de ölmüştür. Onun ölümünden sonra Dilmaçoğulları Beyliği’nin hâkimiyet sahası sadece Erzen ve civarına münhasır kaldı. Dev-letşah’ın yerine geçen oğlu Hüsâmeddin Tuğrul 1229 yılında Celâleddin Hârizmşah’a, ardından da Anadolu’yu istilâ eden Moğollar’a tâbi oldu. Moğol istilâsı sırasında beyliğin başında kimlerin bulunduğu bilinmemektedir. Ancak 1310’dan itibaren sırasıyla Melik Salih, Melik Kebîr İmâdüddin Devletşah, İzzeddin Muhammed, Melik Celâleddin ve Sultan Ali beyliği idare ettiler. Timur Anadolu’yu istilâ edince diğer beyler gibi Sultan Ali de ona tâbi oldu. Dilmaçoğullan Beyliği Akkoyunlular zamanında tamamen ortadan kaldırılmıştır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi