Ebced Nedir, Ebced Hesabı, Hakkında Bilgi,

Ebced. Arap alfabesinin ilk tertibi ve harflerinin taşıdığı sayı değerlerine dayanan hesap sistemi.

Arap yazısı hakkında bilgi veren kla­sik kaynaklarda, alfabedeki harflerin ön­celeri “et-tertîbü’I-ebcedi” denilen sıra­lamada görüldüğü şekilde düzenlenmiş oldukları ifade edilmekte; dinî metinler­de ise bu tertibin başlangıcı Hz. Âdem’e kadar çıkarılmaktadır. Hz. Peygamber devrinde de kullanılan ebced tertibi, Eme-vî Halifesi Abdülmelik b. Mervân zama­nında (685-705) değiştirilerek yerine Nasr b. Âsim ile Yahya b. Ya’mer el-Udvânf-nin hazırladıkları, birbirine benzer harfle­rin ardarda sıralanması esasına dayanan bugünkü “hurûfü’1-hecâ” tertibi getiril­miştir.

Ebced, aslında alfabedeki harflerin ko­laylıkla hatırda tutulmasını sağlamak İçin eski dönemlerde geliştirilmiş bir formül olup gerçekte bir anlamı bulunmayan kelimelerinin İlki “ebced” (abucad, ebu-ced) şeklinde okunduğu için bu adla anıl­mıştır. Bu formülde yer alan kelimeler şunlardır: ebced, hevvez, hut-tî, kelemen, sa’fes, karaşet, sehaz, dazağ. Türkçe’de bu tertibin son keli­mesi, ayrı bir rakam değerine sahip ol­mayan lâmelif İle bitirilerek dazığlen şeklinde söylenmekte ve ardına da daima Mü’minûn sûresinin 14. âyeti­nin sonunda yer alan “fetebâreke’llâhü ibaresi eklenmektedir. Buna uygun ola­rak hat sanatında da murakka’lar ve meşk mecmualarında ki müfredat kısmı bittikten sonra mürekkebât kısmının başına, Arap harflerinin birleşmesine ait özellikleri topluca göstermek üzere ko­nulan ebced tertibinin genellikle bu şe­kilde yazıldığı ve bunun istife de uygun düştüğü görülmektedir. Mağrib müslü-manları ise sa’fes, karaşet ve dazağ ke­limelerini sa’faz, karaşet ve zağaş  şeklinde söylemekte­dirler.

Ebced sisteminin İbrânîce ve Ârâmî-ce’nin de etkisiyle Nabaüce’den Arapça’­ya geçtiği kabul edilmektedir. Çünkü harflerin ebced tertibinde dizilişi bu dil­lerin alfabelerindeki sıraya uygundur ve harflerin aşağıda açıklanan sayı değer­leri de onlarınkilerle aynıdır. Araplar ara­sında benimsenmiş olan bu tertipteki sekiz kelimeden “revâdif” denilen son ikisi hariç diğerlerinin, Hz. Şuayb kavmin­den gelen ve Arap yazısının mucidi ol­dukları kabul edilen altı Medyen (Medâin) hükümdarının veya altı şeytanın yahut da günlerin adı olduğu şeklinde­ki rivayetler ilmî bir değer taşımayan folklorik unsurlardır. Ebcedle ilgili ola­rak bazı hadislere de rastlanmakta, an­cak İbn Teymiyye bunların başlıcalarını verip râvilerini tenkit ederek güveni­lir olmadıklarını açıkça ortaya koymuş bulunmaktadır. Bir rivayette Hz. Ali ve İbn Abbas’a dayanılarak her kelimenin Hz. Âdem’in cennetten ayrılışı ile tövbesi arasında ge­çen sürenin çeşitli safhalarını ifade etti­ği öne sürülmekte, bir başka rivayette ise ilk altı kelimede yer alan harflerden her birinin esmâ-i hüsnânın birine karşılık olduğu, yani ilk altı kelimenin Allah Teâlâ’nın çeşitli güzel isimlerinin ilk harflerinin bir araya geti­rilmesiyle meydana çıkarıldığı iddia edil­mektedir. Nitekim İsmail Hakkı Bursevî Esrârü’l-hurûf adlı ese­rinde bu konuya geniş yer ayırmıştır. Ayrıca ebced tertibindeki her harfin sı­rasıyla kâinatı oluşturan dört esas un­surdan (anâsır-ı erbaa) ateş, hava, su ve toprağa delâlet ettiği görüşü de benim­senmiş ve buna da­yanarak edebî eserlerle gizli ilimlere dair bilgiler veren kitaplarda çeşitli açıkla­malar yapılmıştır.

Tarih boyunca ebced harflerinin de­ğişik sistemlere göre farklı şekillerde sayı değerleri ortaya çıkmış ve bunların

birbirleriyle mukayesesi neticesinde de izah edilmesi güç, şaşırtıcı eşitlikler ve benzerlikler bulunarak konu ile uğraşan­larla halk tarafından bu kelime ve ra­kamların bazı sırlara ve fevkalâde özel­liklere sahip oldukları inancı benimsen­miştir. “Ebced risaleleri” adıyla anılabi­lecek değişik isim ve muhtevadaki bazı yazmalarda bu konuya dair çok çeşitli ve zengin bilgiler bulunmaktaysa da bun­ların çoğu yakıştırma olmaktan İleri geç­meyen izah tarzlarıdır. Aynı veya ya­kın anlamlara gelen bazı değişik kelime­lerin ebced karşılıklarının aynı sayıyı ver­diği görülmektedir; meselâ zeban / de­hân = 60, ilim / amel — 140, ayak / ka­deh = 112, tevbe / peşîmân = 413, dî­vâne / gönül = 66 gibi[436]. Nitekim “Allah” ve “hilâl” ke­limelerinin ebced değerleri (66) eşit ol­duğundan Türk bayrağındaki hilâl Allah’ı sembolize eder. Ayrıca Türkçe bir de­yim olan “işi 66’ya bağlamak” da bu se­beple meseleyi Allah’a havale etmek şek­linde izah edilmiştir. “SûfT” kelimesiyle “el-hikmetü’1-ilâhiyye” İfadesinin ebced değerinin aynı olduğunu söyleyen Abdül-vâhid Yahya (Rene Guenon) buradan ha­reketle hakiki sûfînin ilâhî hikmete sa­hip olan, “arif billâh” (Allah’la bilen kişi) olduğunu vurgular. Bu tûr kelimeler hem anlamları hem de sayı değerleri bakı­mından çeşitli sanat gösterisi ve söz oyunu yapılmasına imkân verdiklerin­den şairlerce sevilip sıkça kullanılmıştır. Bu bakımdan özellikle divan şiirinde be­yitlerin nükteleriyle birlikte iyice anlaşı­labilmesi için kelimelerin ebcedle ilgisi­ni göz önünde bulundurmak gerekir. Eb­ced sistemi İslâm dünyasında özellik­le tasavvuf, astronomi, astroloji, edebi­yat ve mimari alanlarıyla cifr (cefr) ve vefke ait konuları geniş anlamda İçine alan havas ilminde, ayrıca sihir ve büyücülükte kullanıl­mıştır.

Hemen her alfabedeki harflerin çok eskiden beri rakam olarak birer karşılı­ğının bulunduğu, bir başka deyişle harf­lerin rakam yerine de yazıldığı bilinmek­tedir. Bunlar arasında en çok tanınan­lar İbranî-Süryânî, Grek ve Latin harf-sayı sistemleridir. “Ebced hesabı” deni­len ve Arap alfabesinin ebced tertibine dayanan rakamlar ve hesap sistemi müs-lüman milletler arasında kullanılmakta­dır. İslâm kültüründe bundan başka, yi­ne ebced harflerinin sayı değerlerine da­yanan bir de hisâb-ı cümel (cümmel) bulunmaktaysa da gerek ilim, sanat ve edebiyat alanlarında gerekse halk ara­sında asıl tanınmış olan ebced hesabıdır.

Ebced tertibinde sıralanan harflerin oluşturduğu kelimelerin ilk üçü birler (âhâd: 1-10), ortadaki ikisi onlar (aşerat: 20-90) ve son üçü de yüzler (miat: 100-1000) basamağında bulunan rakamları gruplandınr.

Arapça’da “et-tâü’l-merbuta” denilen te açık te gibi, med – elif ve hemze de  kürsüsü ne olursa olsun elif gibi kabul edilmiştir. Ayrıca Fars­ça ve Osmanlıca alfabelerde yer alan pe ve sağır kef Arapça’daki bâ, cim, ze ve kef gibi kabul edildiklerinden sayı değerleri de bu harflerinkilerle ay­nıdır.

Ebced hesabındaki harflerin sayı de­ğerleri, hesaplanışlarında farklılıklara göre el-cümelü’l-kebîr, el-cümelü’1-ekber, el-cümelü’s-sagîr ve el-cümelü’l-asgar gibi değişik isim ve tasniflerle ele alınmıştır. Bunların birincisi olan ve yan­daki tabloda dökümü verilene “asıl eb­ced” veya “el-cümelü’l-kebîr” denilmek­tedir. Çeşitli sahalarda yaygın biçimde kullanıldığı bilinen asıl ebced, “tarih dü­şürme” adı verilen edebî sanatta tek sis­tem olarak benimsenmiştir. İkinci sistem­de ise harflerin sayı olarak değerleri, asıl ebceddeki rakamlardan on birinci harf olan keften (= 20) itibaren kendinden daha küçük bir rakam kalıncaya kadar on iki çıkarılması suretiyle tesbit edilmiş­tir. Buna göre kef harfinin bu sistem­deki karşılığı sekizdir (20-12-8). Sin ile hinin, bu işlem sonucunda asıl ebceddeki değerleri olan 60 ve 600′-den geriye sıfır kaldığı için bu sistemde sayısal değerleri yoktur; ilk on harf ise asıl ebceddeki değerlere sahiptir. Üçün­cü sistemde harflere karşı gelen rakam­ları bulmak için bunların Arapça isimle­rinde yer alan harflerin asıl ebceddeki sayı değerleri toplanmaktadır; meselâ elif için 1 + 30 + 80 = 111 gibi. Diğer bir sistemde ise rakamlar, asıl ebceddeki harflerin sayı değerlerinin adlarını oluşturan Arapça kelimelerdeki harflere karşı gelen ra­kamların toplanmasıyla elde edilmekte­dir; meselâ elifin karşılığını teşkil eden 1 rakamının Arapça adı “vâhid” olduğuna göre elifin sayısal değeri 6 (j)+1 (l) + 8(c) + 4(M = 19’dur. Çeşitli hesaplama usullerine göre farklı isim ve değerlere sahip olan diğer eb­ced sistemleri de geliştirilmiştir.

Ebced halk arasında da çeşitli mak­satlarla kullanılmıştır. Bunlardan biri, doğum yılını veren harflerin bir araya getirilmesiyle ortaya çıkan kelimenin ço­cuğa ad olarak konulmasıdır. Meselâ hic­rî 1290 (1873) yılında doğan Mehmed Akif Ersoy’un adı babası tarafından bu usulle Ragıyf olarak konulmuş, fakat bu alışılmamış kelime, babasının ölünceye kadar Ragıyf demekte ısrar etmesine rağmen yakın çevresi tarafından Akif şekline dönüştürülmüştür. Ebced halk arasında en fazla zâyîçe, tılsım, muska ve vefklerin hazırlanmasında kullanılmış­tır. İbn Haldun, çeşitli ilimlerden bahse­derken havas ilimlerinden sayılan bu ko­nular hakkında bir fikir verebilmek için eser ve müellif adı da zikrederek nakle değer bulduğu bazı örnekleri açıklamış­tır. Türkçe’de genel olarak “yıldıznâme” adı verilen müstakil eserlerde de bu maksatla hazırlanmış ebcede dayanan çeşitli bilgilerin yer aldığı görülmekte­dir. Ayrıca halk arasında bir yanlış bilgi­den kaynaklandığı için Gazzâlî”ye atfedilerek çok rağbet gösterilen bedûh tıl­sımı da bunlardan biridir.

İslâm dünyasında kitap tertibinde de ebcedden faydalanılmaktadır. Arap al­fabesinin kullanıldığı ülkelerde kitapla­rın başında eserden ayrı bilgiler verile­ceği zaman bu kısım ebced harfleriyle numaralanır. Türkiye’de bunun yerini harf devriminden sonra Batı’da olduğu gibi Romen rakamları almıştır. Ayrıca bazı kitapların bölüm başlıklarıyla parag­raflarını ayırmada ve tezkireler gibi an­siklopedik eserlerde şahıs, yer ve mekân adlarının sıralanışında da ebced harfle­rinin kullanıldığı görülmektedir. Bunlar­dan başka vak’anüvislerin çeşitli olayla­rın tarihlerini tesbit maksadıyla bunla­rın ebced karşılıkları olan kelimeleri yaz­dıkları, vakıf kayıtlarında da aynı usule başvurulduğu, devlet tarafından yaptı­rılan bazı sayım ve tesbitlerde ortaya çı­kan rakamların değiştirilmesini önlemek için bunların yine ebced tertibindeki ke­limelerle ifade edildiği bilinmektedir. Eb­ced yukarıda açıklanan yaygın kullanım alanlarının dışında, bazı Özel maksatlar­la geliştirilmiş “şifre alfabeleri” denilen çeşitli sistemlerin düzenlenmesinde de esas alınmıştır. Ebced mimari­de, özellikle Mimar Sinan tarafından ya­pılardaki nisbetlerin belirlenmesinde ve modüler düzenin teşkilinde bu kelime­lerin delâlet ettiği sayılardan faydalan­mak suretiyle kullanılmıştır. Ebcedin fizik, ma­tematik ve astronomide kullanılışı ise daha çok hisâb-ı cümele dayanmaktadır. Ancak astronomik gözlemlerde kullanı­lan usturlap vb. çeşitli rasat aletlerinde ebced harfleri rakam yerine kullanılmış­tır.

Ebced tasavvufta ayrı bir öneme sa­hiptir. Genel olarak Şiî kaynaklı zanne­dilen, gerçekte kökenleri Mısır ve Hint gibi geleneksel medeniyetlere dayanan, evrensel gerçeklerin sırrî niteliklerine ulaşmayı amaçlayan bu harf semboliz-miyle ilgilenenlerin başında gelen Muh-yiddin İbnü’l-Arabi’nin eserlerinde ko­nuyla ilgili geniş açıklamalar vardır. XVII. yüzyıl mutasav­vıflarından İsmail Hakkı Bursevî. Tasavvuf ehli arasında ebced harfleriyle ilgili ola­rak yapılan İzahları Esrârü’l-hurâf adlı eserinde toplamıştır. XX. yüzyıl İslâm âlim­lerinden Said Nursi’nin de bu metotla Kur’an’ın otuz yerinde Nûr risalelerine işaret edilmiş olduğunu açıklamaya ça­lıştığı görülür (DİA, VII, 216-217).

Bilhassa Hurûfflik’le Bektaşîlikle ve genel olarak bütün tasavvufî edebiyat­larda ebced harflerinin bazı sırları ve ra­kam değerlerinin de çeşitli havassı ol­duğu yolunda yaygın bir kanaati yansı­tan manzum veya mensur birçok örnek bulmak mümkündür.

Ebced kelimesi divan edebiyatında bir remiz ve mazmun olarak yer almıştır. Bu kullanılışta kelimenin hem ebced hem de Nâbfnin, “Ana ma’lûm idi esrâr-ı ki-tâb-ı melekût / Gelmeden levh-İ hicâya kelimât-ı ebuced” beytinde görüldüğü gibi “ebuced” şeklindeki okunuşu söz konusu edilmiş, ayrıca beyitlerde bu ke­lime ile yapılmış başka tamlama ve kav­ramlara da yer verilmiştir. Birinci oku­nuş öncelikle alfabeyi ifade ettiğinden, bir işe yeni başlayanlar için “işin alfabe­sinde” anlamına gelmek üzere “işin eb­cedinde” denildiği gibi “yeni okumaya başlamak” anlamında da “ebced oku­mak” tabiri kullanılmıştır. Meselâ Fâ-zıl’ın, “Allâme-i fünûn-ı dü âlem İken me-ded / Cevr-i felek bu bendeni başlattı ebcede” beytinde geçen ebced bu an­lamdadır. Kelimenin “ebuced” şeklinde okunuşu ise Türkçe’nin ses uyumuna sokulup “eb ü ced” biçiminde söylene­rek “baba ve dede” anlamına alınmış ve cinas sanatına vesile kılınmıştır. Şeyh Müştak’ın, “İbn-i vaktim reh-i âbâ vü nesebden geçtim / Ebcedi aşk okuyup eb ile cedden geçtim” beyti kelimenin geniş manalı, nükteli ve sanatlı kullanı­mına güzel bir örnektir. Sünbülzâde Veh­bî’nin, “Hâceye gitsin okumaya bu eb­ced – hanlar / Başlasın mektebe varsın da bu ebced-hanlar” ile Yenişehirli Be-lîğ’in, “Safâ-yı neş’e-i bintü’l-inebden olsa İâ-ya’kıl / Okur ebnâ-yı asra ümm-i sıbyân hâce-i ebced” beyitlerinde oldu­ğu gibi manzum eserlerde “ebced-han” [yeni okumaya başlayan çocuk) ve “hâce-i ebced” (ilkokul hocası) kelimelerine de yer verildiği görülmektedir.

Ebced sisteminin tarihçesiyle ebced hesabının nazariyatından bahseden gü­venilir müstakil eserler yok denecek ka­dar azdır. Ancak ebced rakamlarının kul­lanıldığı alanların başında gelen felekiy-yât (astronomi) ve ilm-i ahkâm-ı nücûma  (astroloji) temas eden eski ve ciddi eser­lerde konuyla ilgili bilgilere rastlanmak­tadır. Bîrûnrnin et-Tefhim tî evâ’îli şı-nâ’ati’t-tencîm[446] adlı eseri bunların en önemlilerinden biridir. İbn Haldun’un Mukaddime’sinde de bu konuya geniş yer ayrılmıştır. Aynı konuda yeterli bilgi veren modern araştırmalara pek rastlanma­makta, mevcutların ise daha çok divanlar olmak üzere çeşitli kitap ve kaynaklarla mimari eserlerin kitâbelerindeki tarih beyitlerini toplayan çalışmaların başına eklenmiş ebcedle ilgili giriş niteliğinde bilgiler olduğu görülmektedir.

Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi