Envaru’t Tenzîl ve Esraru’t Te’vil. Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Kur’an tefsiri.
Eserin girişinde belirttiğine göre Beyzâvî tefsir konusunda sahabenin büyüklerine, tabiîn âlimlerine, onların dışında kalan selef-i sâlihîne ait görüşlerin özünü ihtiva eden ve muteber kurrâdan nakledilen şâz kıraatler de dahil olmak üzere bütün kıraat vecihlerine. ayrıca belagat inceliklerine yer veren bir tefsir yazmayı arzu etmiş, ancak böylesine zor bir işin kendi bilgi seviyesini aştığını düşünerek bundan vazgeçmişti. Nihayet ilmî birikiminin yeterli seviyeye ulaştığı yaşlılık döneminde bir istihare yaptıktan sonra tasarladığı eseri yazmaya karar verdi. Kâtib Çelebi, onun bu kararında şeyhi Muhammed b. Muharnmed et-Kütahtâî’nin etkili olduğunu nakleder.
Envârü’t-tenzîl’in başlıca kaynakları arasında Râgıb el-İsfahânrnin el-Müfre-ddf’ı, Zemahşerfnin el-Keşşâf’i ve Fah-reddin er-Râzî’nin Mefâtîhu’l-ğayb’ yer alır. Beyzâvî, kelimelerin iştikakı ile taşıdıkları değişik mânaların tesbitinde el-Müfredattan-, fıkıh, kelâm, mantık, felsefe ve tabiat ilimlerinde MeMtîhu’l-gayfa’dan; Kur’an’ın i’câz vecihleri, lafız ve terkiplerin edebî tahlili, lügat ve belagat kaideleri, sûrelerin faziletlerine ilişkin rivayetler ve Mu’tezile’nin görüşleri gibi konularda da el-Keşşaftan faydalanmıştır. Bunlar arasında el-Keşşaf -tan fazlaca iktibaslar yaptığından £nvdrü’t-tenzil bazı âlimlerce onun bir özeti olarak kabul edilmiştir.
Orta hacimde özlü bir tefsir olan Envûrü’t-tenzilde rivayet ve dirayet metotları birlikte kullanılmıştır. Âyetler tefsir edilirken diğer âyetlere, hadislere, sahabe sözlerine ve tabiînin görüşlerine başvurulmuş, bunların zayıf olanlarına “kile” veya “ruviye” ifadesiyle işaret edilmiştir. Bu arada İsrâiliyat türünden bazı rivayetlere de yer verilmiştir. Eserde geçmiş önemli müfessirlerin görüşleri özetlendikten sonra bazan bunlara Arap şiiriyle istişhâdda bulunularak, ayrıca dil kaidelerine ve aklî istidlallere dayanılarak ortaya konan yeni görüşler ilâve edilmek suretiyle dirayet metodu uygulanmıştır ki müellifin tefsir ilmindeki gücünü gösteren asıl bölümler bunlardır. İtikadî konulara ilişkin âyetler tefsir edilirken özellikle Mu’tezile ile Ehl-i sünnet arasındaki ihtilâflara temas edilmiş ve genellikle Ehl-i sünnetin görüşleri isabetli bulunmuştur. Ölümden sonra dirilişin imkânını ispat eden âyetin tefsirinde olduğu gibi Kur’ân-ı Kerîm’de muarızlara karşı getirilen aklî delillerin mantıkî kıyas esasına göre açıklandiğı görülür. Beyzâvî ahkâm âyetlerini tefsir ederken fıkhî mezhepler arasındaki ihtilâflardan bahsederek özellikle Şâfiîler’le Hanefîler’in istidlal ettikleri âyetleri belirtmiş, Hanefîler’in görüşlerini isabetsiz bulup eleştirmiştir. Bu arada kevnî âyetleri yorumlarken ayrıntılı açıklamalar yapmış, dünyanın yuvarla ki iğ ly la hareket etmekte olduğu görüşünün savunulması örneğinde görüldüğü gibi (i, 186) isabetli bir ilmî tefsir metodu uygulamıştır.
Envârü’t-tenzîl, az sayıdaki İsrâiliyat’ın yanında sûrelerin faziletlerine dair uydurma hadislere yer vermesi, tarihî konulara ilişkin bazı yanlış bilgiler ihtiva etmesi, rivayet metodu yanında dirayet metodunu uygulaması gibi hususlarda bazı âlimlerce tenkit edilmiştir. İsrâiliyat ve uydurma hadisler konusunda Kâtib Çelebi gibi bir kısım âlimlerin mazur göstermeye çalıştığı Beyzâvî’nin bu kusurları ilim adamlarının çoğunluğu tarafından önemli hata olarak değerlendirilmiştir. Eserde bu tür rivayetlerin bulunması, hadis usulü açısından bir araştırma yapılmadan Zemah-şerî’nin ei-Keşşâ/’ındaki rivayetlerin aynen iktibas edildiğini göstermektedir.
Edebî ve felsefî tahlillerin veciz bir üslûpla ifade edilmesinden dolayı zor anlaşılmasına rağmen eser büyük itibar görerek medreselerde okutulmuş ve daha sonra yazılan tefsirler için vazgeçilmez bir kaynak olmuştur. Özellikle felsefe, kelâm ve tabiat konularına dair açıklamaları belagat kaideleriyle mezcedip edebî bir üslûpla ortaya koyması onun beğenilen özellikleri arasındadır. İstanbul, Kahire, Bombay, Leknev gibi ilim merkezlerinde birçok defa basılan eseri H. 0. Fleischer Leipzig’te neşretmiş (1846-1848), bu neşri esas alan Winand Feel tarafından hazırlanan bir fihristle birlikte aynı yerde tekrar basılmıştır (1878).
Eserin tamamı veya İhlâs ve Fatiha süreleriyle Âyetü’l-kürsî gibi bazı bölümleri üzerinde şerh, haşiye ve ta’lik tarzında gerçekleştirilen çalışmaların sayısı 250’den fazladır. İbn Temcîd, Şeyhzâde Mustafa b. Kocâvî, Abdülhakm es – Siyâlkötî, Şehâbeddin el-Hafâcî ve İsmail b. Muhammed el-Konevî tarafından yapılan haşiyeler Envârü’t-tenzil üzerindeki çalışmaların en meşhurları arasında yer alır. Ayrıca Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman (ö. 874/ 1469) eseri ihtisar etmiş, Muhammed Abdürraûf el-Münâvî (ö. 1031/1622) el-Fethu’s-semavî lî tahricİ ehâdîsi’l-Beyzâvî ve Himmetzâde Muhammed b. Hasan ed-Dımaşkî (ö. 1175/ 1761) Tuhfetü’r-râvî fi tahrîri ehâdî-si’î-Beyzâvî adlı eserlerinde tefsirde bulunan hadisleri tahrîc etmişlerdir.
TDV İslam Ansiklopedisi