Eretnaoğulları Beyliği Nerede Kuruldu, Tarihi, Hakkında Bilgi

Eretnaoğulları. 1335-1381 yıllan arasında Sivas ve Kayseri merkez olmak üzere Anadolu’da hüküm süren bir Türk beyliği.

Aslen Uygur Türkleri’nden olan beyli­ğin kurucusu Alâeddin Eretna, İlhanlı ordusuyla birlikte Anadolu’ya gelen ve noyan unvanını taşıyan emirlerdendi. İl­hanlı Hükümdarı Olcaytu Han’ın 1316-da ölümü üzerine yerine geçen oğlu Ebû Said Bahadır Han. Emîr Çoban’ın oğlu Timurtaş’ı Anadolu valiliğine getirdi. Timurtaş, İlhanlılar’ın nüfuzlu devlet adam­larından olan babası Emîr Çoban’ın 1327′-de öldürülmesi üzerine Ebû Said Baha­dır Han’dan korkup Memlûk sultanına sığınmak için Mısır’a giderken yerine ka­yınbiraderi Alâeddin Eretna’yı bıraktı. Alâeddin Anadolu valiliğini vekâleten yü­rüttüğü sırada Ebû Said Bahadır Han bu göreve Celâyirli Büyük Şeyh Hasan’ı tayin etti. Ancak Şeyh Hasan Anadolu valiliğini bizzat üzerine almayıp bağlılı­ğına güvendiği Alâeddin Eretna’yı vekil bıraktı. İbn Battüta bu yıllarda Eretna’-nın Aksaray. Niğde, Kayseri ve Sivas’ı Şeyh Hasan adına idare ettiğini, kendi­siyle Sivas’ta, eşi Toğa Hatun ile Kayse-ri’de görüştüğünü bildirir. Alâeddin Eret­na. Ebû Said Bahadır Han’a ve onun Ana­dolu valisi Celâyirli Büyük Şeyh Hasan’a itaat arzederek mevkiini sağlamlaştırdı.

Ebû Said Bahadır Han’ın ölümü üze­rine (1335), Büyük Şeyh Hasan’ın iyi bir mevki elde etmek amacıyla İran’a döner­ken Alâeddin Eretna’yı yerine vekil bı­rakması siyasî nüfuzunu kuvvetlendir­mek isteyen Eretna için iyi bir fırsat ol­du ve beyliğin temellerini attı. Aladağ’-da Büyük Şeyh Hasan’ı yenen (i 337) De-mirtaşoğlu Çobanlı Şeyh Hasan’ın ken­disine tâbi olması için yaptığı teklifi red­dederek 1738/’ 1337-38) Anadolu’da ida­reyi eline aldı. Küçük Şeyh Hasan’ın teh­ditleri karşısında Kayseri Kadısı Sirâced-din Süleyman’ı Memlûk Sultanı el-Meli-kü’n-Nâsır Muhammed’e gönderip Ana­dolu’yu onun naibi sıfatıyla idare etmek istediğini bildirdi. Bunun üzerine Mem­lûk sultanı, Alâeddin Eretna’ya memâ-lik-i Rûm naibi olduğuna dair bir belge gönderdi. Bununla beraber Eretna ile Memlükler arasındaki münasebetlerde zaman zaman soğukluklar olmuş ve ba­zı Türkmen grupları, özellikle de Dulka-dırlı Karaca Bey’in idaresindeki Türk­menler kullanılarak Eretna meşgul edil­miştir. Daha sonra Karaca Bey ile bir an­laşma yapan Alâeddin Eretna Orta Anadolu’ya yöneldi. 1340 yılında Memlûk sul­tanı adına hutbe okunmasına son verdi. Ancak kendisine karşı Türkmen akınla­rı devam edince sultana elçi gönderip tekrar anlaşma yoluna gitti. Ertesi yıl Memlükler’le ilgisini kesip bağımsızlığı­nı ilân etti. Önce Sivas, daha sonra Kay­seri merkez olmak üzere kendi adına hutbe okutup sikke kestirdi. İlhanlılar’ın görevlendirdikleri kumandan ve valile­rin kötü idareleri yüzünden Anadolu’da uzun zamandan beri devam eden anar­şiyi kısa sürede önleyerek otoritesini kur­du. Anadolu Selçuklu topraklarının bü­yük kısmını ele geçirdi. Çobanlı Şeyh Ha­san ve onun müttefiki Süleyman Han’a karşı 1343te kazandığı Karanbük zafe­riyle hâkimiyetini sağlamlaştırdı. Çoban­lı Şeyh Hasan’ın Aralık 1343’te karısı ta­rafından Öldürülmesiyle bir süre rahat­layan Alâeddin Eretna. ardından onun halefiyle uğraşmak zorunda kaldı ve Ço­banlı – Memlüklü iş birliğine karşı Celâ­yirli Şeyh Hasan ile ilişkilerini geliştirdi. 1350 yılında Kahire’ye elçi gönderip Sul­tan el-Melikü’s-Sâlih’ten Anadolu naibi olduğuna dair yeni bir ferman almayı başardı. el-Melikü’n-Nâsır’dan sonra iş başına geçen Memlûk sultanlarının za­yıf oluşundan ve iç çekişmelerden fay­dalanıp Memlûk hakimiyetindeki Daren­de’yi de kendi topraklarına kattı. Eret-na’nın, Karamanoğlu Ahmed Bey’in ölü­münden sonra 1350’de Konya’yı da ele geçirdiği anlaşılmaktadır. 753 Muharreminde(Mart 1352) Kayseri’de vefat eden Alâeddin Eretna Köşk Medresesi avlu­sundaki kümbete gömüldü. Öldüğünde Sivas, Kayseri, Amasya, Tokat, Çorum, Develi, Karahisar, Ankara, Zile, Canik, Ürgüp, Niğde, Aksaray, Erzincan, Doğu Karahisar ve Darende onun hâkimiyeti altındaydı. Tecrübeli bir asker ve devlet adamı olmasının yanı sıra dindar, iyilik sever, âdil ve âlim bir hükümdar olan Alâeddin Eretna, bu özellikleri ve saka­lının seyrek oluşu sebebiyle halk arasın­da “köse peygamber” lakabı ile şöhret kazanmıştır.

Alâeddin Eretna’nın üç oğlundan en büyüğü olan Şeyh Hasan Sivas valisi iken Ramazan 748’de(Aralık 1347) çok genç yaşta vefat etmiş ve Güdük Minare adıy­la anılan kümbete gömülmüştü. Diğer oğulları Cafer ve Mehmed beyler baba­larının ölümü üzerine birbirlerine karşı iktidar mücadelesine giriştiler. İsfahan Şah Hatun” un oğlu olan Mehmed Bey ümerâ tarafından Gıyâseddin unvanıy­la hükümdar ilân edildi. Adına hutbe okutup sikke kestiren Gıyâseddin Meh­med’in yaşının küçük olması ve dirayet­sizliği bir süre sonra nüfuzunu kaybet­mesine sebep oldu. Kendisini beğenme­yen ümerâ ve ulemânın baskısıyla 1354′-te tahtını terkederek Karamanoğulları’na sığındı. Ondan boşalan tahta yine üme­râ tarafından bu defa Cafer Bey çıkarıl­dı ve İzzeddin unvanıyla sultan ilân edil­di. Ancak tahtını tekrar ele geçirmek için harekete geçen Mehmed Bey 1355 Ni­sanında meydana gelen Yalnızgöz Sava-şı’nda kardeşi Cafer Bey’i mağlûp etti. Kısa bir aradan sonra Eretnalı tahtına yeniden oturan Mehmed Bey büyük yar­dımlarını gördüğü Hoca Ali Şah ile mü­cadeleye girdi ve sonunda onu da ber­taraf etti (1358). Mehmed Bey iktidarı döneminde en çok Moğollar’ın sebep ol­duğu olaylarla uğraştı. Her vesileyle ka­rışıklık çıkaran Moğollar’a karşı girişti­ği mücadelede başarısız kalan Mehmed Bey, veziri Kadı Burhâneddin’in bütün gayretlerine rağmen idaresinden ve ken­disinden memnun olmayan Hacı Şad-geldi ve Hacı İbrahim gibi devlet adam­ları tarafından Sivas’ta öldürüldü.(Ekim 1365)

Erzincan, Şarkîkarahisar, Bayburt, Sam­sun. Kayseri, Çorum, Sivas. Tokat ve Ak­saray’da kendi adına kesilmiş sikkeleri bulunan Mehmed Bey’in yerine he­nüz on üç yaşındaki oğlu Ali Bey Alâed­din unvanıyla sultan ilân edildi. Kabili­yetsiz bir kişi olan Alâeddin Ali döne­minde devlet otoritesi kurulamadığı için Eretnalı emirlerden Hacı Şadgeldi Amas­ya’da. Mutahharten Erzincan’da, Tâced-din Niksar’da. Hacı İbrahim Sivas’ta. Şeyh Necib Tokat’ta ve Kılıcarslan Şarkîkara-hisar’da kendi başlarına hareket etme­ye başladılar. Sadece Kayseri’deki emîr-ler Ali Bey’e şeklen bağlı kaldılar. Emîr-ler arasında görülen bu rekabet yüzün­den birlik ve beraberlik bozulmuş, huzur ve asayiş ortadan kalkmış, ilim ve kül­tür hayatı sönmüş, devlet otoritesi kay­bolmuştur. Türkmen ve Moğol oymak­larının sonu gelmeyen saldırılarından do­layı bir kısım Anadolu halkı Halep’e. An-tep’e, Batı Anadolu’ya ve Marmara böl­gesine göç etti. Devletin içine düştüğü bu kötü durumu fırsat bilen Karamanoğlu Alâeddin Bey Kayseri’ye hücum ede­rek şehri ele geçirdi (1375). Alâeddin Ali Bey Sivas’a kaçtı. Ancak Kayseri, şehrin kadısı olan Burhâneddin Ahmed tara­fından geri alındı. Kadılığının yanı sıra akıllı ve cesur bir siyasetçi olarak da tanınan Kadı Burhâneddin bu başarısı sa­yesinde 1378 Mayısında vezirlik maka­mına yükseldi. Onun vezirliğe getirilme­si Eretna Devleti’ne büyük bir canlılık kazandırdı. Devletin merkezî otoritesi­nin güçlenmesi için yoğun gayret sarfe-dildi. Moğol ve Türkmen oymaklarının saldırılarına engel olunarak eski huzur­lu dönem kısa bir süre için de olsa ye­niden yaşandı, Alâeddin Ali Bey, Kadı Burhâneddin’in telkin ve tavsiyelerine uyarak devlet otoritesini sağlamak için Amasya, Develi Karahisar (Yeşilhisar), Niğ­de, Aksaray, Niksar ve Erzincan üzerine seferler düzenledi; ancak onun çizdiği politikanın esaslarına uymadığı için bu seferlerde başarı sağlanamadı. Alâeddin Ali Bey, ikinci defa çıktığı Amasya sefe­ri esnasında vebaya yakalanarak 782′-de (1380) öldü. Kayseri’de babası ve de­desinin gömülü olduğu Köşk Medrese avlusundaki kümbete defnedildi.

Alâeddin Ali Bey’in yerine yedi yaşın­daki oğlu II. Mehmed tahta çıkarıldı. Ve­zir Kadı Burhâneddin’in de tasvibiyle Sel­çuklu hanedanından Kılıcarslan kendisi­ne nâib tayin edildi. Ancak bir süre son­ra Kılıcarslan ile Kadı Burhâneddin ara­sında iktidar mücadelesi başladı. Bu mü­cadele Kılıcarslan ve taraftarlarının orta­dan kaldırılmasıyla sona erdi (1381). İk­tidarı ele geçiren Kadı Burhâneddin aynı yıl Mehmed Bey’in naibi oldu. Bir müd­det sonra da diğer büyük rakibi Amas­ya Emîri Hacı Şadgeldi’yi ortadan kaldır­dı. Böylece iktidarda rakipsiz kalan Ka­dı Burhâneddin 1381 sonbaharında sul­tanlığını ilân ederek Eretnaoğulları hâ­kimiyetine son verdi ve kendi adıyla anı­lan bir devlet kurdu.

Anadolu’da hüküm süren diğer Türk beylikleri gibi Eretnaoğulları da siyasî, askerî ve idarî teşkilâtta Selçuklu ve İlhanlılar’ı taklit etmişlerdir. Konya ve An­kara yöresinden Erzurum’a ve Samsun’­dan Malatya’nın kuzeyine kadar uzanan topraklarda yarım yüzyılı aşkın bir sü­re hüküm süren Eretnaoğulları Anado­lu Türk kültür ve medeniyetine Önemli hizmetlerde bulunmuşlardır.

TDV İslam Ansiklopedisi