Eşkinci Ocağı. II. Mahmud zamanında Yeniçeri Ocağı’nın ilgasından önce kurulan talimli askerî sınıf.
III. Selim’İn kurduğu Nizâm-ı Cedîd’in kaldırılmasından sonra (1807) bir süre yeni ve talimli bir ordu teşkil edilememiş, gerek dışarıda gerekse içeride Sırp, Rum isyanlarını bastırmakta ve Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın düzenli askerlerine karşı koymakta yeniçerilerin âciz kalması üzerine modern savaş taktiklerini bilen bir orduya ihtiyaç duyulmuştu. Mayıs 1826 sonlarında II. Mahmud’un ve devlet ileri gelenlerinin katıldığı şeyhülislâm konağında yapılan toplantılarda Yeniçeri Ocağı’nın bozulma sebepleri görüşülerek savaş tâlimi yapmanın vacip olduğuna dair çıkanlan bir fetva ile ulemânın tasdiki alındıktan sonra “eşkinci” adıyla talimli bir sınıfın teşkiline karar verilmiştir.
Bunun için hazırlanan Eşkinci Lâyihası’na göre İstanbul’daki elli bir yeniçeri ortasından 150’şer nefer alınarak ilk merhalede 7650 nefer eşkinci yazılacaktı. Her ortanın on beş neferi karakullukçu olacak, ayrıca her ortada birer tayın ustası, alemdar, vekilharç, ortabaşı ve çorbacı bulunacaktı. Yürürlükte olan ocak hiyerarşisi bozulmayacak, münhal vukuunda bir alt rütbedekiler bir üst rütbeye yükseleceklerdi. Altı yıl hizmet eden orta çorbacılarına gümrükten 120 akçelik tekaüt esâme’si verilecek, neferlerden emekliliğe hak kazananlar ve savaşta yaralananlara yine gümrükten teka-üdiye yevmiyesi bağlanacaktı. Eşkinci neferlerinin başlıca görevi savaş tekniğini öğrenmekten ibaret olduğundan Et-meydanı talimhane olarak düzenlenecek, ateşli silâh tâlimleri ise bazan Kâğıthane’de, bazan da Dâvud Paşa sahrasında yapılacaktı. Kurulacak eşkinci ortalarının her birine birer cerrahla İstanbul kadılığından 120’şer akçe maaşlı imamlar tayin edilecekti. Bunlar akşamları kışlalarda neferlere Kur’an Öğretecek ve ilmihal bilgileri vereceklerdi. Eşkinci neferlerinden her on kişinin başına bir karakullukçu tayin edilecekti. Eşkinciler daima kışla ve kulluklarında bulunacaklar, başka ocaklara gitmeleri önlenecekti. Her ortanın tayinatını vekilharcı temin edecek, neferlerin tayinat işleriyle karakullukçuları ilgilenecekti. Eşkinci neferlerine silâh olarak tüfek ve kılıç, karakullukçu, usta, saka ve alemdarlara ise yalnız kılıç verilecekti. Neferlerin harcamaları için Ağakapısı’nda bir sandık bulundurulacak, kisve-bahâ dahil olmak üzere ulufeleri buradan dağıtılacaktı. Mirasçı bırakmadan ölen neferlerin terekeleri bu sandıkta korunacak, bazı ocak giderleri de buradan karşılanacaktı. Esâmeler alınıp satılmayacak, ellerinde esâmesi olanlar bunlan kullanabilecek, ölenlerin esâmesi hazineye kalacaktı. Bu tür esâmeleri haber verenlere “ihbariye akçesi” adıyla mükâfat verilecekti. Maaş olarak bir kıstta sek-banbaşıya ve kul kethüdasına 7500 er, zağarcıbaşıya 6000, saksoncubaşıya 4500, turnacıbaşıya 3750, muhzır ağaya 1500, bölük ağasına 750, alemdara 150, ustaya 137,5, baş karakullukçuya 130, sakaya 100 kuruş ödenecek, karakullukçulara 120’şer, eşkinci neferlerine ise 90’ar akçe yevmiye verilecekti. Eşkinci neferlerine oldukça yüksek maaş bağlanmıştı. Yeniçeriler maaşlarını kışlalarında, eşkinciler Ağakapısı’nda, taşrada görevli ortalar ise mevâciblerini bulundukları yerin valisinin huzurunda alacaklardı. Neferlere yakın olmaları sebebiyle karakullukçuların tayinine özel bir itina gösterilecekti. Yeniçeri efendisi eşkinci neferlerinin nâzın olduğundan ocakla ilgili her husus ondan sorulacaktı. Yeniçeri efendisi ocakla ilgili hususları yeniçeri ağası ile görüştükten sonra sadârete bildirecekti.
Eşkinci Lâyihası’nın II. Mahmud tarafından tasdik edilip yürürlüğe girmesinden sonra eşkinci yazımına başlandı. Eşkinci nazırlığına Gümrük ve Matbah Emini İbrahim Sâib Efendi getirildi. Kısa süre içinde birkaç yüz eşkinci yazıldı. Yeni askerlerin giderleri için malî ıslahat lâzımdı. Öncelikle “havâlât” sisteminin ilgası gerekiyordu. Böylece bütün gelirlerin hazineye alınması sağlanacak ve eşkincilere nakdî maaş verilebilecekti. Fakat bunun hemen uygulanmasına geçilmemiş, bir süre ertelenmesi yoluna gidilmiştir. Eşkinci neferleri yeniçeri kışlalarında kalacaklardı. Her birine kundaklı tüfek ve kılıç verildi. Kıyafetlerine ise pek dokunulmadı, sadece ayaklarına sıkı potur, başlarına da Laz kalpağı giydirildi. Eşkinciler 12 Haziran 1826 tarihinde özel bir merasimle tâlime başladılar.
Eşkinci Ocağı, Nizâm-ı Cedîd veya Sek-bân-ı Cedîd gibi bağımsız bir kuruluş görünümündeyse de Yeniçeri Ocağı’na bağlıydı ve sürekli olarak yeniçerilerin hedefi durumundaydı. Nitekim tâlime başlandığı gün İstanbul kahvehanelerinde yeni asker aleyhine büyük bir propaganda başladı. Nizâm-ı Cedîd’in yeniden kurulduğu. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılacağı ve yeniçeri esâmelerine devletçe el konulacağı yolunda sözler yayıldı. Yeniçeriler tâlime başlandıktan üç gün sonra 15 Haziran 1826 günü ayaklandılar. Fakat bu onların son isyanı oldu. Yeniçeri kışlaları yerle bir edilerek Yeniçeri Ocağı fiilen, bir süre sonra da resmen kaldırıldı. Ömrü çok kısa olan eşkinci birliğinin yerine de Asâkir-i Mansûre-i Muhamme-diyye adıyla yeni bir ordu kuruldu.
TDV İslam Ansiklopedisi