Fethu’l-kadîr. Muhammed b. Ali es-Şevkânî’nin (ö. 1250/1834) Kur’ân-ı Kerîm tefsiri.
Şevkânî, Rebîülâhir 1223″te {Haziran 1808) yazmaya başladığı ve Receb 1229′-da(Temmuz 1814) beş cilt olarak tamamladığı eserin tam adını mukaddimede Fethu’l-kadir: el-câmic beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye nün ‘il-mi’t-tefsir şeklinde kaydetmiştir. Müellif bu kısa mukaddimede Kur’ân-ı Ke-rîm’in yüceliğine, faziletine, fesahat ve belagatına temas ettikten sonra tefsir ilminin önemi ve onunla meşgul olmanın fazileti sebebiyle kendisini bu ilme vererek bir eser hazırladığını belirtmektedir. Daha önce rivayet veya dirayet metotlarından sadece biriyle tefsir yazan müfessirlerin bu çalışmalarının büyük değer taşıdığına, ancak yeterli olmadığına işaret etmektedir. Zira müellife göre Kur’ân-ı KerînYin tefsir edilmesinde rivayetlerin vazgeçilmez bir yeri varsa da Kur’an’ın tamamına nisbetle Hz. Peygamber den nakledilen tefsir mahiyetindeki rivayetlerin azlığı, yine Kur’an’ın mâna vecihlerinin çok zengin olmasına karşılık Seleften nakledilen tefsirlerin bu vecihlerden sadece birini kapsaması gibi hususlar dikkate alındığında rivayet tefsirleriyle yetinmenin doğru olmadığı, bu alanda gelişen dil bilimlerinden de faydalanmak gerektiği ortaya çıkar. Bu görüşünü destekleyen bazı rivayetler nakleden Şevkânî kendisinin Fethu’l-kadîr’üe hem rivayet hem dirayet metotlarını kullandığını bildirir. İstifade ettiği belli başlı kaynakların isimlerini de kaydeden müellif, tefsirine bazı zayıf rivayetleri aldığı için ileride kendisine tenkitler yöneltilebileceğini göz önüne alarak bunları teyit eden başka rivayetler bulunduğunu veya bunlann Arapça mânaya uygun düştüğünü söyler.
Fethu’l-kadîr’de takip edilen metoda göre tefsiri yapılan sûrenin önce Mekkî veya Medenî oluşu konusunda açıklamalar yapılmış, âyet sayısına işaret edilmiş, nüzul sebebine ve faziletine dair rivayetler zikredilmiş, sûrenin varsa değişik isimleri, bunlann anlamlan ve veriliş sebepleri üzerinde durulmuştur.
Eserde çoğunlukla âyetlerin tek tek tefsir edilmesi yerine konu birliği bakımından birbiriyle bağlantılı olan birkaç âyet ele alınarak açıklanmıştır. Bu arada şazlarına varıncaya kadar kıraat ihtilâflarına geniş yer verilmiş, farklı okuyuşlardan kaynaklanan değişik anlamlar üzerinde durularak bunlann arasında tercihler yapılmıştır. Âyetlerdeki lafızlar dil kurallarına göre açıklanmış, eski Arap şiirinden örnekler (şevâhid) getirilerek bunlann ilgili âyete en uygun düşen mânalarının tesbitine çalışılmıştır. Bu arada muhkem-müteşâbih, nâsih-mensûh, hâsâm, mutlak-mukayyed. mücmel-mübeyyen gibi usule dair konular üzerinde durulmuş, gramer tahlilleri yapılmış ve edebî nüktelere işaret edilmiştir. Nesihle ilgili meselelere geniş yer veren müellif İsrâiliyat’tan sayılan rivayetlere itibar etmemiş, yeri geldikçe bu tür rivayetleri reddetmiş, özellikle fıkıhçı kişiliğinden dolayı fıkhı hükümler ihtiva eden âyetlerin tefsirine diğerlerine nisbetle daha çok ağırlık vermiştir. Eserde, üzerinde durulan âyet veya âyetler grubunun dirayet usulüne göre tefsiri tamamlandıktan sonra aynı kısma dair Hz. Peygamber “den, ashaptan ve daha sonraki Selef ulemâsından gelen tefsir rivayetleri aktanlmıştır.
Fethu’l-kadîr’i telif ederken ilgili âyetlerin konulan çerçevesinde pek çok kaynaktan nakiller yapan Şevkânî’nin bu eserlerin bir kısmını bizzat görerek incelediği, bir kısmından da başka eserler vasıtasıyla faydalandığı anlaşılmaktadır. İbn Düreyd’in el-Cemhere, Ezhe-rî’nin Tâcü’l-luğa, Cevheri’nin Tâcü’l-luğa, İbn Manzûr’un Lisdnü7-cArab, FTrûzâbâdî’nin el-Kömûsü’l-muhit adlı sözlük kitaplan; Kütüb-i Sitte başta olmak üzere Ebû Bekir b. Ebû Seybe’-nin el-Muşannef, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned, Abd b. Humeyd’in el-Müs-nedü’l-kebîr, İbn Hİbbân’ın el-Müsne-dü’ş-şahîh, Hâkim en-Nîsâbûrfnin eî-Müstedrek, Beyhakî’nin es-Sünenü’l-kübrâ adlı hadis mecmualan; Ferrâ Yahya b. Ziyâd’m Me’âni’l-Kur’ân, Abdür-rezzâk es-San’ânFnin Tefsîrü’l-Kurbân, İbn Humeyd’in Tefsîrü’l-Kur’ân, Tabe-rî’nin Câmicu’l-beyân, Zeccâc’ın Mecd-tü’1-Kut3 ân, İbn Ebû Hâtim’in Tefsîrü’l-Kur’ân, Muhammed b. Hasan en-Nak-kâş’ın Şifâ3ü’ş-şudur, Sa’lebfnin el-Keşf ve’1-beyân, Begavî’nin Me’âlimü’t-tenzîl, İbn Atıyye el-Endelüsî’nin el-Mu-harrerü’l-vecîz, Zemahşerî’nin el-Keş-şâf, Fahreddin er-Râzî’nİn Mefdffhu’J-ğayb, Kurtubî’nin el-Câmic li-ahkâmi’I-Kur’ân, Ebû Hayyân el-Endelüsrnİn eJ-Bahrü’l-muhît, İbn Kesîr”in Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm, SüyütTnin ed-Dürrü’l-menşur gibi başlıca tefsir kitaplarıyla Ebû Ubeyde Ma’mer b. Müsennâ’nın Me-câzü’l-Kurbân, İbn Kuteybe’nin Ğarî-bü’l-Kur3ân, İbnü’d-Düreys’İn Fezâ’i-lü’l-Kur’ân, Zeccâc’in İ’râbü’I-Kur’ân, Nehhâs’ın en-Nâsih ve’l-mensûh, Vâ-hidî’nin Esbâbü’n-nüzul gibi Kur’an ilimlerine dair eserler Fethu’l-kadîr’m telifi sırasında İstifade edilen başlıca kaynaklardır.
Müellif tefsir rivayetlerini ve konuyla ilgili görüşleri naklederken çok defa o görüşün sahibini, rivayetin kaynağını zikretmekte, ancak senedini vermemektedir. Bunun yanında bazan “kile” veya “ru-viye” şeklinde meçhul siga kullanarak sadece görüş veya rivayeti almakla yetindiği de görülür. Öte yandan Şevkânî, faydalandığı kaynaklan tenkit gözüyle ciddi bir incelemeye tâbi tutmuş, benimsediği görüşleri aynen aKtarmış, yanlış bulduğu görüşleri ise çok defa yumuşak bir dille eleştirmiştir. Bu arada âyetlerin yorumu sırasında Mu’tezilî eserlere de başvurmakla birlikte i’tizâlî fikirlere prensipte katılmadığı için genellikle karşı deliller ortaya koyarak bu fikirleri çürütmeye çalışmıştır. Nitekim Zemahşerî’nin el-Keşşaf ı. özellikle dil ve edebî incelikler yönünden onun başta gelen kaynakları arasında yer aldığı halde ihtiva ettiği i’tizâlî yorumlardan dolayı en çok tenkide uğrayan tefsir olmuştur. Yine İbn Atıyye el-Endelüsî’nin ei-Muharrerü’l-vecfz’i ile Muhammed b. Hasan en-Nak-kâş’ın Şifâü’ş-şudûr’u da Şevkânî’nin tenkitlerine hedef olan tefsirlerdendir. Fethu’l-kadir, ahkâm âyetlerine geniş yer vermesi bakımından Kurtubf nin el-Câmic li-ahkâmi’l – Kurbân adlı tefsirinin bir özeti sayılabilir.
Doğup büyüdüğü muhitte yaygın olan Zeydiyye mezhebini benimseyip bu mezhebin ilkelerine uygun fetvalar vermişken İctihadda bulunabilecek seviyeye ulaşmasından sonra eski mezhebini terke-den müellif, bu dönemde yazdığı tefsirinde herhangi bir fıkıh mezhebine bağlı kalma çabası içinde olmamıştır. Bilhassa imamet meselesini ilgilendiren âyetlerde zayıf veya mevzu rivayetlere dayanarak Zeydiyye’nin telakkisine yakın görüşler ileri sürmekle birlikte[430] genellikle akaide dair âyetlerin tefsirinde daha çok Selef yaklaşımı benimseyen mûfessir Kur”-an’da neshin caiz olduğu görüşünü savunanların yanında yer almış ve hangi âyetin hükmünün hangi âyetle kaldırıldığını belirtmeye özen göstermiştir.
Âyetler arasındaki münasebetler meselesine önem vermeyen, hatta bunu gereksiz bir zorlama ve boşuna bir gayret olarak gören müellif Bakara sûresinin 40. âyetini tefsir ederken, bazı mü-fessirlerin bu hususta aşırılığa saparak sırf âyetler arasında bir münasebet kurabilmek için bu âyetleri maksadından saptırdıklarını ileri sürer ve BikâTnin konuyla ilgili Nazmü’d-dürer adlı kitabını bu tür gayretlere Örnek olarak gösterir (I, 72-73). Al-i İmrân sûresinin 7. âyetinin tefsiri sırasında muhkem ve müte-şâbih terimlerinin çeşitli müfessirler tarafından yapılan değişik tariflerini naklederek bunları yanlış veya eksik bulan Şevkânî bu terimleri yeniden tarif ve tahlil eder (I, 314-320). Müellifin itikadı meselelerde Selefi metodu taKtp etmesinin bir sonucu olarak eserde müteşâbih âyetlerin tefsiri yapılırken te’vile başvurulmaksızın bunların zahirî ve hakikî mânaları üzerinde durulmuştur. Yûnus sûresinin 49. âyetinin tefsiri münasebetiyle de Allah’tan yardım isterken hiçbir kimseyi vasıta olarak görmemek gerektiği, evliya ve hatta peygamberlerden bile olsa başkasının aracılığına güvenmenin ve ondan yardım talebinde bulunmanın şirk olduğu ifade edilir (I, 449-450)
Çok yönlü bir âlim olan Şevkânî’nin Fethu’l-kadîr’i, rivayet ve dirayet metotlarını birleştirmesi yanında akaid meseleleriyle ilgili âyetlerde daha ziyade Selefi bir anlayış takip etmesi, tertibinin güzelliği, nisbeten muhtasar bir çalışma olması, Kur’an ilimlerine dair çeşitli konuların vukufla ele alınması, zaman zaman sûrelerin ayrıntılı tefsirine girişilmeden önce sûrenin kapsadığı konular hakkında özet bilgi verilmesi, ahkâma dair âyetlerde önceki fikirlerin tekrarı ve taklidinden ziyade İctihad yolunun tercih edilmesi gibi özellikleriyle muteber bir tefsir olarak geniş ölçüde ilgi görmüş ; ancak bilhassa pek çok zayıf ve uydurma rivayeti tenkit etmeden aktardığı ve taklitçiliği eleştirirken aşırılığa kaçtığı gerekçesiyle de tenkit edilmiştir.
TDV İslâm Ansiklopedisi