Abdülbaki Gölpınarlı (1900-1982) Türk tarikatları ve özellikle Mevlevîlik, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Yûnus Emre üzerindeki araştırmaları ile tanınan âlim.
Baba tarafı Azerbaycan’da Gence’ye çıkan, oradan Bursa’ya göç etmiş bir ailenin çocuğudur. Kendisine seçtiği Gölpınarlı soyadı, büyük babası Mustafa İzzet Efendi’nin dedesi Abbas Ağa’nın Gence’deki Gökçay bucağının Gölpınar (Gök-bulak) köyünden olması dolayısıyla ailesinin Gölpınarlızâdeler diye tanınmasın-dandır. Aile zamanla Rusçuk’a yerleşmiş, büyük babasının oranın Eytam müdürü oluşunun yanı sıra babası Ahmed Agâh Efendi de Vilâyet Mektubî Kale-mi’nde hizmet görmüştür. 1877-1878 Türk-Rus Savaşı sırasında İstanbul’a gelen Agâh Efendi, burada Dağıstan göçmenlerinden Aliye Şöhret Hanım ile evlenmiştir. Agâh Efendi Evkaf Nezâreti’n-de vazife aldıktan başka Rusçuk’ta iken takdirini kazandığı Ahmed Midhat Efendi’nin maiyetinde ömrünün sonuna kadar onun çıkardığı Tercümân-ı Hakikat gazetesinde çalışmış; burada yıllarca verdiği hizmetten dolayı “şeyhülmuhâ-birîn”, “baba” gibi unvanlarla anılmıştır. Abdülbaki Gölpınarlı 10 Ramazan 1317′-de(12 Ocak 1900) İstanbul’da Kadırga semtinde dünyaya geldi. Kendisine başlangıçta dedesinin taşıdığı Mustafa İzzet adı verilmişse de ailenin çocukları çok yaşamadığı için uzun ömürlü olsun diye adı Abdülbaki’ye çevrilmiştir. “Kıyamı” mahlası ile şiirler yazan büyük babası gibi şairlik tarafı olan babası Agâh Efendi kendi gayretiyle Çağatayca ve Farsça öğrenmiş, Rusçuk’ta iken Bektaşîliğe intisap etmiş, İstanbul’a gelişinde ise Nakşî olmuştu. Kültürlü bir aile muhitinde yetişen, daha yedi sekiz yaşlarında iken Bahariye Mevlevîhânesi’ne devama başlayıp küçüklük çağından itibaren tasavvuf ve tarikat kültürü ile temasa geçen Abdülbaki, Babıâli’de Hoca Tahsin Medresesi’ndeki Yûsuf Paşa İlk-mektebi’nden sonra özel Menbaülirfan İdâdîsi’nin rüşdiye kısmını bitirip devam etmekte olduğu Gelenbevî İdâdîsi’nin son sınıfında iken 1916’da babasının ölümü üzerine tahsilini bırakarak çalışma hayatına atılmak zorunda kaldı. Mezun olduğu Menbaülirfan’da coğrafya ve Farsça hocalığından başka bir ara Vezneci-ler’de kâğıtçılık ve kitapçılık yaptı. Geçim sıkıntısı çektiğinden dostlarından birinin davetine uyarak 1920’de gittiği Ço-rum’un Alaca ilçesinde Kenzülirfan İlk-mektebi’nde başmuavin, daha sonra da başmuallim oldu. 1924’te İstanbul’a gelerek imtihanla Erkek Muallim Mektebi’-nin son sınıfına kabul edildi. 1925’te burayı bitirip babasının ölümüyle eksik kalmış devam süresini doldurmak için son sınıfına girdiği İstiklâl Lisesi’nden mezun oldu(15 Ağustos 1926). Bir yandan öğretmenlik yaparken bir yandan da devam ettiği Edebiyat Fakültesi’nde yüksek tahsilini tamamladı (1930). Konya. Kayseri, Balıkesir liselerinde edebiyat
öğretmenliğinden sonra bir ara İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi hâfız-ı kü-tübtüğünü takiben tekrar Balıkesir’de az bir süre edebiyat ve kısa bir zaman da Gazi Osman Paşa Ortamektebi’nde Türkçe öğretmenliği yaptı. Daha sonra Vefa üsesi’ne tayini çıkıp bunun ardından iki yıl kadar da Kastamonu Lisesi edebiyat öğretmenliğinde bulundu. Resmî sicil özetinde (JTS, XIX |1995], s. XIII) yer almamakla beraber birçok yerde onun Haydarpaşa Lisesi’nde edebiyat öğretmenliğini sürdürdüğünden söz edilir. Vefa Lisesi’ndeki Öğretmenliğinin tarihi de belli değildir. Gölpınarlı, 1939’da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne ilkin okutman, ardından doçent olarak tayin edildi. Söylenene bakılırsa akademik kariyere geçişi, Yunus Emre. Hayatı adlı eseri doktora tezi sayılmak suretiyle gerçekleşmiştir. Bu fakültede Farsça ve metinler şerhi hocalığı yapmakta iken 1942’de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne geçerek burada İslâm-Türk tasavvuf tarihi ve edebiyatı derslerini okuttu. 194S Nisanında Marksist faaliyette bulunmak isnadı ile tutuklanıp on ay süren bir yargılanma sonunda beraat ederek(26 Şubat 1946) görevine döndü. 1949’da kendi isteğiyle emekliye ayrıldı. Bundan sonra kendini tamamıyla Mevlânâ, Mevlevîlik ve tarikatlarla ilgili araştırmalarına veren Gölpınarlı 25 Ağustos 1982’de vefat etti. Kabri Üsküdar’da Seyitahmet deresindeki Şiî Mezarlığı’ndadır.
Çok hassas ve farklı bir karaktere sahip olan Abdülbaki Gölpınarlı, küçük yaşlarından başlayarak çeşitli tarikatlara girmişse de fazla sebat göstermeden bunlardan ayrılmıştır. Görüş ve cephe değiştirmesiyle ilgili olarak, Nâmık Kemal’e yaptığı hücumlardan dolayı Nâzım Hikmet aleyhinde yazılmış yazılar arasında en ağır hicviyeyi kaleme alan bir kimse iken sonraki yıllarda Marksist tanınan bir çevre ile ilişkide bulunabilmesi onun değişken mizacı hakkında bir fikir verebilir. Nâzım Hikmet’e karşı, adı geçenin Peyami Safa’ya olan hicviyesi yolunda yazdığı bu manzume Atsız tarafından, “Bu aşağıdaki şiiri arkadaşım Abdülbaki Gölpınarlı gönderdi. Nâzım Hikmetof Yoldaşa haddini bildiren bu yazıyı da Türkçüler’in duygularına makes olduğu için neşrediyorum” kaydıyla yayımlamıştır. Çabuk parlar, bir görüşten onun tam karşıtı bir görüşe geçebilen mizacına mukabil bütün hayatı boyunca Şiîlik ve Mevlevîliğe büyük bir sadakatle bağlı kalmıştır. Şiî usulünce namaz kılarken secdede başını koyduğu Necef taşını göz yaşı İle ıslatır, Mevlânâ’dan söz ederken gözleri yaşarırdı. Farsça’yı iyi öğrenmiş, ayrıca girdiği tarikatlarda tasavvuf ve bu tarikatların âdabı hakkında bilgi edinmiştir.
Gölpınarlı nın araştırma yazılarının büyük bir kısmı Atsız Mecmua, Orhun, Azerbaycan Yurt Bilgisi ve Balıkesir Halkevi mecmuası Kaynak ‘tan başlayarak Türkiyat Mecmuası, Şarkiyat Mecmuası, İktisat Fakültesi Mecmuası, Türk Dili dergisiyle Aylık Ansiklopedi, Türk Ansiklopedisi ve İslâm Ansiklopedisi gibi ilmî yayın organlarında çıkmıştır. Aynca çeşitli gazete ve dergilere de çok sayıda yazı yazmıştır. Onun yorulmak bilmez çalışmaları ile Türk tarikat ve tasavvuf tarihi üzerindeki bilgiler gelişmiş. Yûnus Emre, Mevlânâ ve Mevlevîlik araştırmaları mühim ilerlemeler kaydetmiştir. Kendisine gelene kadar Yûnus Emre’nin iptidaî ve güvenilirlikten uzak neşirler seviyesinde kalmış şiirlerinin sağlam metinlerine ilk defa onun sabırlı çalışmaları ile kavuşulmuştur. Bu arada Gölpmarlı’nın Yûnus Em-re’yi bâtınî göstermek gibi birtakım zorlamalara girişmekten kendini alamadığı da kaydedilmelidir. Öte yandan yakın zamanlarda Fr. Taeschner’in kalemine inhisar etmiş gibi görünen fütüvvet müessesesiyle ilgili literatür onun vukuflu araştırmaları, Arapça ve Farsça’dan yaptığı fütüvvetnâme tercümeleri ve Türkçe fütüvvetnâmelerden açıklamalı metin neşirleriyle fevkalâde zenginleşmiştir. Divan şiirinin en seçme eserlerinden bazılarının metinlerini, açıklayıcı giriş ve notlarla yeni nesillere sunmuş olduğunu da belirtmek gerekir. Bütün bunlardan başka Mevlânâ Celâleddin’in eserleri de günümüz Türkçe’sine onun kalemiyle külliyat halinde kazandırılmıştır. Gölpmarlı’nın zengin ve işlek Türkçe’si, yaptığı bütün tercümeleri asıllarına yakın bir zevkle okunur kılmıştır.
Eserleri
Abdülbaki Gölpınarlı’nın büyüklü küçüklü sayısı 114’e varan kitabı ve 400’ün üstünde ilmî makalesi vardır. Gölpınarlı başlangıçta, 1927-1933 yılları arasında ilk mektepler için epey zaman okutulmuş çeşitli ders kitapları da yazmıştır. Bunlar arasında din derslerine ait olanlar başta gelir. Eserleri şu gruplar altında toplanabilir:
A- Başlıca Telif Eserleri ve Önemli Makaleleri.
1- Melâmîlik ve Melâmiler. Gölpınarlı, ilmî alandaki ilk ve aynı zamanda şöhretini yapan bu eserini Edebiyat Fakültesi mezuniyet tezi olarak uzun bir çalışma sonunda ortaya koymuştur. Bu hacimli araştırması daha çok Türk Melâmîleri’-nin biyografileriyle bunların düşüncelerini içine alır. Daha sonraki yıllarda kendi el yazısı ile yaptığı ilâve ve notları ihtiva eden nüshası üzerinden bir tıpkıbasımı yapılmıştır. Burada, 1931 ‘de Türkiyat Enstitüsü adına basılırken başına eseri değerlendiren bir önsöz yazmış olan M. Fuad Köprülü’ye ithaf sayfasını Gölpmarlı’nın “kaziyye-i mensûha” diye bir kayıt düşerek iptal ettjği göze çarpmaktadır.
2- Baki. Edebî Şahsiyeti, Baki’de Tasavvuf, Mün-tehap Parçalar.
3- Fuzulî.
4- Kaygusuz Vizeli Alâeddin. Hayatı ve Şiirleri. Ahmed Sârbân’a isnat edilen “Kaygusuz” mahlaslı şiirlerin Vizeli Alâ-eddin’e ait olduğunu ortaya koyan ve onun etraflı biyografisini veren bir araştırmadır.
5- “Yunus Emre’de Öz Türkçe Kelimeler” {TM, IV (I934), s. 265-279).
6- “Âşık Paşa’nın Şiirleri” {TM, V (1936), s. 87-100).
7- Yunus Emre. Hayatı. Yûnus Emre hakkında bilinenleri zenginleştiren ve onun hayatını aydınlığa kavuşturmaya çalışan bir araştırmadır.
8- Yunus ile Âşık Paşa ve Yu-nus’un Bâtınîliği.
9- “Nâmık Kemal’in Şiirleri”, Nâmık Kemal Hakkında.
10- Pir Sultan Abdal.
11- “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları” (/FM,X1/1-4 [1949-1950], s. 3-354). Burada biri Arapça, biri manzum olmak üzere beşi Farsça altı adet en eski fü-tüvvetnâmenin tıpkıbasımı verilmiş, makalenin sonuna da tercümeleri eklenmiştir.
12- “Burgâzîve ‘Fütüvvet-nâme’si’.
13- Divan Edebiyatı Beyânmdadır. Divan edebiyatını her yönüyle kusurlu ve kötü göstermek gayesini güden, geniş tartışmalara yol açmış nihilist tutumda bir tenkittir. Böyle bir eseri kaleme almaktan duyduğu pişmanlığı sonraları çeşitli vesilelerle ifade eden Gölpmarlı’nın divan şiirini örnekleriyle tanıtma yolunda çalışmalara ve metin neşirlerine yönelmesi dikkat çekicidir.
14- Mevlânâ Celâleddin: Hayatı, Felsefesi, Eserleri, Eserlerinden Seçmeler. Bedîüzzaman Fürûzanfer’in aynı adlı eserinden mülhem olmakla birlikte Mevlânâ ve etrafındakiler hakkında onunla ölçülemeyecek kadar ayrıntılı bilgi ihtiva etmektedir. Tevfîk Subhânî tarafından, başına Gölpınarlı hakkında konulan bir önsözle birlikte Mevlânâ Celâlüddîn: Zindegânî, Felsefe, Âşâr u Güzîdeî ez Ânhâ adıyla Farsça’ya tercüme edilmiştir.
15- Yunus Emre: Hayatı, Sanatı, Şiirleri.
16- Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. Bazı ilâvelerle birlikte ikinci baskısı yapılan eser, Mevlânâ’dan sonra gelen Mevlevîler’İn hal tercümeleriyle Mevlevîlik hakkında ayrıntılı bilgiler ihtiva eder.
17- Kaygusuz Abdal, Hatayî, Kul Himmet.
18- Naİli-i Kadim
19- Nesimi – Usuli -Ruhi.
20- Pir Sultan Abdal.
21- Şeyh Galip.
22- Divan Şiiri: XV-XV7. Yüzyıllar.
23 Divan Şiiri: XVII. Yüzyıl.
24- Divan Şiiri: XVIII. Yüzyıl.
25- Divan Şiiri: XIX. Yüzyıl.
26- Divan Şiiri: XX. Yüzyıl.
27- “Şeyh Seyyid Gaybî oğlu Şeyh Seyyid Hüseyn’in ‘Fütüvvet-Nâme’si” (İFM, XVlI/l-4 11955-1956, s. 27-72).
28- “Fütüvvet-Nâme-i Şeyh Seyyid Hüseyn İbni Gaybî”.
29- “Fütüwet-Nâme-i Sultanî” ve “Fütüvvet Hakkında Notlar”.
30- “Konya’da Mevlânâ Dergâhı’nın Arşivi”.
31- Tadlallâh-i Hurüfi’nin Oğluna Ait Bir Mektup” {ŞM, I (1956), s. 37-57).
32- “Fad-lallâh-i Hurüfî’nin Wasiyyat-Nâma’sı veya VVâsâyâ’sı” (ŞM, II (1957), s. 53-62). Fazlullah-ı Hurüfî’nin vasiyetnamesinin metnini de içine almaktadır.
33- “Mawlânâ Şams-i Tabrîzi ile Altmış İki Yaşında Buluştu” {ŞM, (II |1959), s. 156-161).
34- Nasreddin Hoca.
35- Yunus Emre ve Tasavvuf.
36-Yunus Emre ve Yattığı Yer.
37- Alevî-Bektaşî Nefesleri.
38- Mevlevi Âdâb ve Erkânı. Mevleviler arasındaki terimlerle Mevlevîliğe giriş ve semâ töreni hakkında ayrıntılı bilgileri içine alır.
39- “Bektaşîlik-Hurû-filik ve Fadl Allah’ın Öldürülmesine Düşürülen Üç Tarih”.
40- “Hurufîlik ve Mîr-i cAlem Celâl Bik’in Bir Mektubu” {TM, XIV 119651, s. 93-110).
41- Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin.
42- Mevlânâ Müzesi Yazmalar Katalogu.
43- 100 Soruda Tasavvui.
44- 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar.
45- Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi.
46- “Niyâzî-İ MlSrî” (ŞM, Vll [1972], s. 183-226)
47- Hurufîlik Metinleri Katalogu.
48- Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri.
B- Tercümeleri.
1- Nizamî-İ Aruzî. Cihan Makaleden İlm-i Tıp ve Meşhur Hekimlerin Mahareti.
2- Tansuk-nâme-i İlhan der Fünunu Ulûm-ı Ha-tâî Mukaddimesi.
3- Fuzuli, Sıhhat ve Maraz.
4- Mevlânâ Ceîâleddin, Seçme Rubailer
5- Mevlânâ, Mesnevi. Veled İzbudak tercümesine yaptığı şerhtir.
6- Ferideddin-i Attar, Mantık al-Tayr.
7- Hafız Divanı.
8- ŞebÜSteri, Gül-şeni Râz.
9- Ferideddin-i Attar, İlâhiname.
10- Havyam. Rubaî-lerve Silsilat-aî-Tartîb, îbn-i Sînâ’nm Tamcîd’i ve Tercemesi.
11- Mevlânâ Ceîâleddin. Dîvân-ı Kebîr, Gül-deste
12- Mevlânâ Ceîâleddin, Dîvân-ı Kebîr.
TDV İslâm Ansiklopedisi