Gazi. Din uğrunda savaşanlar için özellikle Türkler tarafından mücahid karşılığında kullanılan bir sıfat ve unvan.
Gazi kelimesi (çoğulu guzât, guzzâ, gu-ziy), sözlükte “hücum etmek, savaşmak, yağmalamak; din uğrunda cihad etmek” mânasına gelen gazanın (gazve) ism-i faili olup savaşta başarı kazanan kumandanlara, hatta hükümdarlara şeref unvanı olarak verilmiştir. Gazi kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de bir yerde çoğul olarak yer almakta(Âl-i İmrân 3/156), başka bir yerde de ima yoluyla şehidlikle birlikte zikredilerek övülmektedir.(Tevbe 9/52) Ancak Kur’an’da bu anlamda daha çok mücâhid kelimesi geçmektedir. Hadislerde ise gazinin ve çoğulu guzâtın sıkça kullanıldığı görülmektedir. Bunlann bir kısmında “el-gâzîfîsebnillâh”, bir kısmında yalnızca gazi şeklinde yer almaktadır. Hemen tamamında Övülen gazilik mefhumunun Allah yolunda savaşan kimseler için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber’in şehitlik ve gaziliğin faziletleri hakkındaki sözleri gaziliğin değerini arttırmış ve “ölürsem şehid kalırsam gazi” düsturunun ortaya çıkmasına vesile olmuştur. İslâm fütuhatında bu prensibin birinci derecede rolü vardır.
İslâm ülkesinin düşman hücumuna uğraması halinde yapılan cihadın farz-ı ayın. uzaktaki düşman üzerine yapılan gazanın ise farz-ı kifâye olduğu, önceleri birincisinin “savunma”, ikincisinin “sefer” mânasını ifade ettiği, dolayısıyla gaza ve cihad kelimelerinin anlamları arasında farklılık bulunduğu, ancak zamanla bu farkın azaldığı ve özellikle Osmanlı döneminde bu iki kelimenin eş anlamlı olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. İslâmiyet’in yayılmasından sonra şehitlikle birlikte gazilik, neferden hükümdara kadar her savaşa katılanın almak İstediği bir şeref unvanı olmuştur.
Din uğrunda savaşan her müslüma-nın sıfatı olan gazi dar anlamda, iktisadî zaruretler yüzünden ortaya çıkan büyük şehirlerdeki, hatta bazan ordudaki muayyen zümreler için de kullanılmıştır. Asya’nın geniş bozkırlarında hayvancılıkla geçinen, çoğunluğunu henüz İslâmiyet’i kabul etmemiş Türkler’in oluşturduğu göçebeler, çok sert geçen kış mevsimlerinde hayvanları telef olunca şehir ve kasabalara inerler ve şehirlilerden yardım isterlerdi. Şehirlinin cimri davranması üzerine de ihtiyaçları olan şeyleri zor kullanarak alırlardı. Zamanla şehirlerde artan refah göçebeleri buralara çekmeye başlamış, saldırı ve yağmalamaların sayısı da artmıştır. Emevî idaresi buna çare olarak göçebelere karşı gönüllü birlikler oluşturmuştur. İlk İslâm kaynaklarında bu gönüllüler gazi diye adlandırılır. Emevî idarecileri bunların barınması için şehirlerin dışında “ribât” adı verilen kaleler, müstahkem mevkiler inşa ettirmişlerdi. Gazilerin işi daha sonra şehirleri, kervanları korumanın yanı sıra gayri müslimleri (göçebeleri) İslâm’a davet etmek olmuştur. Ribât-lardaki şeyh ve dervişler de bu işi gönüllü olarak üstlenmişlerdir. İşin ilginç yönü, hem gönüllü gazilerin çoğunun hem de göçebelerin Türk olmasıydı. Ancak bu durum fazla sürmedi. Abbâsîler’İn ilk yıllarından itibaren ribâtlarda ve şehirlerde gönüllü gaziler huzursuzluk kaynağı olmaya, göçebe gayri müslimleri takip etmek yerine meskûn yerleri ve kervanları yağmalamaya başladılar. Bu yüzden gazi kelimesi bir süre kötü bir anlam kazandı. Ancak daha sonraki yıllarda kelime tekrar eski mânasında kullanılmaya başlandı. Anadolu gazilerinin manevî önderi olan Seyyid Battal’ın adı Türk edebiyatında bu unvanla birleşmiş ve onun adı etrafında âdeta bir edebî tür ortaya çıkmıştır. Battal Gazi Destanı Türk gaziliğinin ruhunu yansıtır. Anadolu gazilerinin cihada giderken bunun ve Ebû Müslim-i Horasânî’nin bayraklarını taşımaları, bu İslâm kahramanlarının hâtıralarını yaşatmaktan kaynaklanmıştır.
Selçuklu hanedanına adını veren Selçuk b. Dukak, gayri rnüslim Oğuzlar’da yaptığı cihad sebebiyle el-Melikü’l-Gâzî unvanını almıştır. Gazneliler devrinde Hindistan’a yapılan seferlerde gaziler de önemli rol oynadılar. Sultan Mesud zamanında Sâlâr-ı Gâzi-yân Abdullah Kara Tegin gazilerin sevk ve idaresinden sorumluydu.
XI. yüzyılda Anadolu’ya yapılan Türk hücumlarına öncü olarak katılan gaziler. Alparslan’ın Bİzanslılar’a karşı kazandığı Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’nun fethinde etkili rol oynayan Emîr Dânişmend, Emîr Mengücük, I. Süleyman Şah gazi unvanıyla birlikte anılırlar. Dolayısıyla Anadolu’nun fethine katılan emirlerin hepsi gaza geleneğinin temsilcisi olmuşlardır. Selçuklu Devleti’-nin Bizans ile sınırı olan bölgelerine yerleştirilenlerin “uç Türkler’i” diye anılan gaziler topluluğu olduğu belirtilir. Bunlarda gazilik babadan oğula geçen ocak hükmünde bir statü idi. Ancak oğulun evvelâ kendini iyi bir cengâver olarak ispatlaması gerekirdi. Âşık Paşa, alp eren (gazi) olabilmek için güçlü bir yürek, cesaret, pazı kuvveti, gayret, iyi bir at. Özel bir elbise, yay, iyi bir kılıç ve süngü ile uygun bir arkadaşa sahip olunması gereğinden söz eder.
Bazı kaynaklarda unvan olarak geçen “alp” kelimesi gazinin Türkçe karşılığı olarak kabul edilebilir. Türkler’in İslâmiyet’e girmesinden sonra bazan “alp gazi” biçiminde söylenen bu kelime, tasavvuf cereyanlarının tesiriyle “alp eren” şeklinde de kullanılmıştır. Gazneliler Dev-leti’nin kurucusu Alp Tegin. Selçuklu Devleti’nin ikinci hükümdarı Alp Arslan olduğu gibi Osman Bey’in dedesi Gündüz’ün unvanı da Alp idi. Osman Gazi’nin arkadaştan arasında hem Abdurrahman Gazi gibi “gazi”, hem de Konur Alp gibi “alp” unvanlı kumandanlar bulunuyordu.
XIII. yüzyılda Moğol baskısı sonucunda başlayan göç dalgalan ile Anadolu’ya bazı derviş zümreleri de geldi. Dervişler gazilere manevî destek ve heyecan veriyorlardı. Bu hareket, XIV. yüzyıl başlarında Anadolu beyliklerinin teşekkülüne kadar sürdü. Anadolu beyliklerinde gazilik geleneği devam etti. Fütüv-vetin seyfî kolunu temsil eden Anadolu gazileri şehirlerden ziyade uçlarda yerleşmiş ve faaliyetlerini din uğrunda cihad etmek şeklinde duyurmuşlardı. XIV. yüzyıl kaynaklarında ve özellikle İlk Osmanlı tarihçilerinden Ahmedî ve Âşıkpaşazâde’nin eserlerinde bu gazilerden ve gaza ruhundan geniş olarak bahsedilmektedir. Eflâkî, Aydınoğlu Mehmed Bey’in Konya’daki Mevlevî şeyhi Sultan Veled tarafından törenle “gaziler sultanı” yapıldığını yazmaktadır. Mehmed Bey’in halefi Umur Bey de gazi unvanıyla anılır. Gazilik anlayışının etkili şekilde yer aldığı, izahının yapılıp manevî değeri üzerinde durulduğu Osmanlı sahasında mevcut en eski kaynak olan ve eserini bazan “gazavatnâme”, bazan da “gaziler tarihi” olarak adlandıran Ahmedî’ye göre gazi, Allah’ın yeryüzünde şirki kaldırmak için kullandığı bir silâh ve hizmetkârdır, Allah’ın kılıcıdır, müminlerin hamişidir; Allah yolunda ölürse şehiddir ve Allah katında ebedîliğe ulaşır. P. VVittek’e göre Batı Anadolu’daki uç beylikleri gazi teşkilâtından doğmuştur. Hepsinin gayesini fethin teşkil ettiği bu beyliklerin başlangıçta en küçüğü olan Osmanlı Beyliği, coğrafî mevkii ve Bizans’a sınır komşusu olması dolayısıyla daimî cihad halindeydi, buna bağlı olarak da gaza ruhunu hep canlı tuttu. Bizans İmparatorluğu aleyhine kısa sürede büyüdü, güçlendi ve fetihlerini iyi organize edebilen tek devlet haline geldi. XV. yüzyıl kroniklerinde, Osmanlıların Konya’daki Selçuklu Sultanlığına halef olacağına dair menkıbeye geniş yer verilmiştir. Bu menkıbeye göre son Selçuklu sultanı gaza alâmeti olarak Osman Gazi’ye sancak ve atlar göndermiştir. Yine tarihî geleneğe göre Osmanlı gazilerinin başlıca özelliği başlarına giydikleri ak börktür. Nitekim Âşıkpaşazâde Bursa fâtihi Orhan Bey’i, “Gaza için ak börk geyüptür / Yüzü ak işi sağ Orhan Gazi / Ne giyse yaraşur Orhan Gazi / Âşık Paşa zamanında idi gâzî” mısralarıyla tavsif eder. Bunun oğlu Murad Hü-dâvendigâr da Neşrî’ye göre Memlûk Sultanı Seyfeddin Berkuk tarafından aynı şekilde “sultânü’l-guzât vel-mücâhidîn” olarak anılmıştı.
Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında Anadolu’da gâziyân-ı Rûm’dan başka abdalân-ı Rûm, bâciyân-ı Rûm ve ahî-yân-ı Rûm gibi Kalenderiyye tarikatına mensup fütüvvet teşkilâtları da vardı. Anadolu’nun Türkleşmesinde ve fethinin tamamlanmasında bu dinî-askerî alp eren kuruluşlarının çok büyük rolü olmuştur.
Osman ve Orhan Bey zamanlarında fethedilen yerler bu hükümdarlar tarafından gazilere dirlik olarak verilmiştir. Fütüvvet geleneğinin devamından başka bir şey olmayan bu uygulama zamanla daha sistemli hale getirilmiş ve yüzyıllarca devletin toprak ve askerî teşkilâtının temelini teşkil etmiştir. Yıldırım Bayezid döneminde gaza geleneğinin daha da canlandırıldığı söylenebilir. Onun uç bölgelerindeki gazi ailelerini ve beyleri kontrol altına almaya ve merkezî idareye bağlamaya çalışması bu anlayışın terkedildiği anlamına gelmez. Osmanlılar, XV. yüzyıl ortalarında nisbeten Anadolu’da birliği sağlayarak sınırlarını Fırat’a dayandırmışlar, XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde ise İslâm birliği idealini önemli ölçüde gerçekleştirmişlerdir. İstanbul’un fethinden sonra gaza ruhu bizzat Fâtih Sultan Mehmed’de ve Avrupa kıtasındaki sınır boylannda mevcut akıncı birliklerinde devam etmiştir. Öte yandan “i’lâ-yi kelimetullah” idealinin ve anlayışının da özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısında kaynaklarda bolca işlendiği, hatta ferman ve hükümlerde de yer aldığı dikkati çekmektedir.
Osmanlılarda bütün askerlere “guzât-ı İslâm” denilerek gazilik geleneği çeşitli şekillerde yüzyıllarca devam ettirilmiştir. Sipahiliğin babadan oğula geçmesi ve timar teşkilâtını oluşturan birime “kılıç” denilmesi tesadüfi bir adlandırma değildir. Gazilik geleneğinin devamı yeniçeri teşkilâtında daha açık olarak görülür. Bektaşî tarikatıyla manevî ilgisinden dolayı yeniçerilere “gazi-yân-ı Hacı Bektâş-ı Velî” denirdi. Yeniçeri Ocağı âdeta gazi âdetlerinin sistem-leştirilmesidir. Başlangıçta savaş esiri hıristiyan çocuklarının eğitilerek devlet hizmetine alınmaları, başlarına ak börk giydirilmesi hep bu gelenekten kaynaklanmıştır. Osmanlılar’da tahta çıkan padişaha umumiyetle bir tasavvuf büyüğü veya nakîbüleşraf, bazan da şeyhülislâm tarafından kılıç kuşatılması gazilik geleneğiyle açıklanabilir. Aynı şekilde zafer kazanan kumandana törenle gazi çe-lengi takılması da doğrudan bununla ilgili bir uygulamadır. Osmanlı padişahları da bizzat katıldıkları seferlerde kazandıkları başarılar sebebiyle bazı müelliflerce gazi unvanıyla anılmışlardır. Nitekim Peçuylu İbrahim Kanunî Sultan Süleyman’ı bu unvanla anar. Ancak daha sonra bizzat sefere çıkmasalar da kazanılan zaferler dolayısıyla bu unvanla anılanlar da vardır. Meselâ 1732’de Tebriz’in alınması üzerine I. Mahmud’a. 1769’da Rus ordularının Hotin’den püskürtülmesi dolayısıyla III. Mustafa’ya gazi unvanı verilmişti. I. Abdülhamid ise Osmanlı-Avusturya-Rus savaşlarının ilk yıllarında elde edilen bazı askerî başarılardan dolayı 1788’de bir fetva İle gazi unvanını almış ve bu unvanın hutbelerde okunması için her tarafa ferman gönderilmişti. Bu anlayış daha sonra da devam etmiş. II. Abdülhamid Doksanüç Harbi’nden dolayı Şeyhülislâm Hayrullah Efendi’nin fetvasıyla gazi unvanını almış, tuğrasına ve devrinde basılan paralara bu unvanını koydurmuş, hutbelerde okunması için ferman çıkartmıştı. Aynı savaşta gösterdikleri kahramanlıklar dolayısıyla Plevne müdafii Osman Paşa ile Doğu Anadolu cephesi kumandanı Ah-med Muhtar Paşa’ya Sultan Abdülhamid tarafından gazi unvanı verilmiştir. Nihayet Sakarya Meydan Savaşı’ndan sonra 19 Eylül 1921 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Mustafa Kemal’e mareşal rütbesiyle birlikte gazi unvanı verilmesi de bu geleneğin bir devamıdır. Laikliğin ve soyadı kanununun kabulünden sonra bile gazi unvanının kullanımı devam etmiştir. Türkiye’de 1927’den beri her yıl düzenlenen Gazi Koşusu bu unvanla yapılmaktadır. Eski adı Gazi Eğitim Enstitüsü olan yüksek okul 1982 yılında Gazi Üniversitesi’ne dönüştürülmüştür. İstiklâl Savaşı’na katılarak İstiklâl madalyası alanlara “İstiklâl Savaşı gazisi” denmektedir. Aynı şekilde Kore ve Kıbrıs savaşlarına katılanlar da bu unvanla anılır.
Osmanlılar’da gaza anlayışı ayrıca, Arap edebiyatındaki “megâzî” kitapları gibi “gazânâme” veya daha yaygın ifadesiyle “gazavatnâme” adı altında bir edebi türün ortaya çıkması ile de kendini gösterir. Gaza ruhu ve gazilik Türk kültüründe derin izler bırakmış, gazi sadece unvan olarak değil isim olarak da kullanılırken bunun müennesi olan “gaziye” de kadınlara ad olarak verilmiştir. Halep Eyyûbi hükümdarının kızının adı Gaziye Hatun’dur. Kırım Hanlığı’nda gazi sıfatı aynı zamanda ad haline gelmiştir. Meşhur Kırım Hanı Gazi Giray dışında hanlık makamına geçen iki Gazi Giray Han daha vardır. Anadolu’da bugün gazi adına özellikle Alevî kesiminde sıkça rastlanır. Öte yandan şehir için de bu unvanın kullanıldığı dikkati çeker. An-tep halkının İstiklâl Savaşı’nda gösterdiği kahramanlık dolayısıyla bu şehrin adına gazi sıfatının eklendiği bilinmektedir.
TDV İslâm Ansiklopedisi