Gazneliler Devleti, Dönemi, Nerede Kuruldu, Hakkında Bilgi

Gazneliler. 963-1186 yılları arasında Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da hüküm süren bir müslüman -Türk hanedanı.

Adını başşehir Gazne’den alan hane­dana Mahmûd-ı Gaznevî’nin Yemînüd-devle lakabına nisbetle Yemînîler, baba­sına nisbetle Sebük Teginîler de (Ât-i Se­bük Tegin. Âl-i Nâsırüddin) denilir.

MI-IV. (ix-X.) yüzyıllarda Sâmânî Devleti’nin en parlak devrinde Mâverâünne-hir yoluyla İslâm dünyasına giren Türkler’in büyük bir kısmı, Abbasî halifeleri­nin ve eyaletlerdeki Arap ve İranlı vali­lerin hizmetinde asker veya muhafız ola­rak hizmet görmekteydiler. Bu sırada Büveyhîler ve Sâmânîler mahallî kuvvet­lerin yanında ordularında Türk asker­lerini kullanmaya başlamışlardı. Nite­kim 300 (912) yılından sonra Sâmânî Devleti’nde Türk vali ve kumandanları­na rastlanmaktadır. Merkezî hüküme­tin otoritesi zayıflayınca bu Türk kuman­danları devlet yönetimini ele geçirerek yarı bağımsız bir şekilde hüküm sürü­yorlardı.

Sâmânî Devleti’nin Horasan orduları kumandanı olan Alp Tegin, 350’de (961) Vezir Ebû Ali el-Bet’amî ile birleşerek kendi adayını Sâmânî tahtına çıkarmak istedi, fakat başarısızlığa uğradı. Alp Te­gin bunun üzerine beraberindeki çok az bir kuvvetle birlikte Doğu Afganistan’­daki Gazne şehrine çekilmeye mecbur kaldı ve mahallî bir hanedan olan Levik-ler’i uzaklaştırarak burayı ele geçirdi(Zil­hicce 351/Ocak 963). Bu şekilde Gazneli Devleti’nin temelleri atılmış oldu. Gaz­neli Devleti sadece Alp Tegin’in berabe­rinde getirdiği Türk askerlerine dayan­mıyordu; bu bölgeye uzun yıllar önce ge­len Türkler de vardı.

Levik hanedanı Gazne’yi kolay kolay elden bırakmamış. Alp Tegin’in yerine geçen oğlu Ebû İshak İbrahim zamanın­da (963-966) bu şehri ele geçirmişlerdi. Ancak Ebû İshak, Sâmânî emîrinin yar­dımı ile Gazne’ye tekrar hâkim oldu. Böy­lece Sâmânîler de bölge üzerinde hiç olmazsa ismen hâkimiyet kurdular. Ebû İshak İbrahim’in oğlu olmadığından ölü­münden sonra devletin başına Türk ku­mandanlar geçti. Bunların ilki Bilge Te­gin idi. Bilge Tegin Gerdîz Kalesi’ni ku­şattığı sırada öldü (364/974-75), yerine Böri Tegin (PîrT Tegin) geçti. Ancak Böri Tegin de Gazne’de fazla hüküm sürme­di; kabiliyetsizliği sebebiyle Türkler ta­rafından görevinden uzaklaştırılarak ye­rine Alp Tegin’in en güvendiği kişilerden biri olan Sebük Tegin getirildi (366/977).

Kırgızistan sınırları içinde bulunan İşık Göl sahillerindeki Barshân bölgesinde dünyaya gelen Sebük Tegin’in Karluk Türkleri’ne bağlı boyların birinden olma­sı kuvvetle muhtemeldir. Sebük Tegin’in başa geçmesiyle Gazneli Devleti hüküm­darlığın babadan oğula geçtiği bir ha­nedan şeklini aldı. Görünüşte Sâmânî-ler’in bir valisi olarak hareket etmesine rağmen bağımsız Gazneli Devleti’nin ger­çek kurucusu Sebük Tegindir. Çok geç­meden Türkler’in gücü Gazne’den Doğu Afganistan’daki Zâbülistan bölgesine kadar yayıldı. Sebük Tegin, Zâbülistan asillerinden birinin kızı ile evlenerek yö­re halkını kendi lehine çevirmeye çalıştı. Ayrıca rakip Türk gulâm grupların bu­lunduğu Büst şehrine bir sefer düzen­leyerek burayı ele geçirdi 1366/977). Ku­zeydoğu Belûcistan’daki Kusdar bölge­sini de Gazneli topraklarına kattı ve hâ­kimiyetini Tohâristan ve Zemindâver’e kadar genişletti. Daha sonra Hindistan’a yöneldi. X. yüzyılda Lâmgân ve Kabil’e kadar Aşağı Kabil (Kâbül) vadisi güçlü Vayhand Hindûşâhî hükümdarlarının hâ­kimiyeti altındaydı. Bu hükümdarlar İs­lâmiyet’in Kuzey Hindistan’da yayılmasına engel teşkil ediyordu. Neticede çe­tin savaşlardan sonra Hindûşâhî racası mağlûp edildi ve Sebük Tegin Kabil neh­ri boyunca Peşâver’e kadar ilerlemeye ve orada İslâmiyet’in tohumlarını atma­ya muvaffak oldu (376/986-87)

Sebük Tegin’in bundan sonra Sâmâ-nîler’in iç siyasetinde önemli rol oyna­maya başladığı görülmektedir. Sâmânî Emîri II. Nuh, Türk kumandanlarından Ebû Ali Simcûrî ve Faik el-Hâssa’nın it­tifakına karşı Sebük Tegin’i yardıma ça­ğırmıştı. Sebük Tegin ve oğlu Mahmud Horasan’a giderek bu isyancıları mağ­lûp ettiler (385/995) Bunun üzerine Sâ­mânî emîri onlara unvanlar ve ayrıca Mahmud’a Horasan orduları kumandan­lığını verdi. Sebük Tegin’in 387 (997) yı­lında ölümü üzerine yerine veliahdı kü­çük oğlu İsmail tahta çıktı. Ancak güç­lü bir şahsiyete sahip olan büyük oğlu Mahmud bu kararı dinlemeyip müca­deleye girişti ve İsmail’i mağlûp ederek Gazneli tahtını ele geçirdi (388/998). Mahmud daha sonra Sâmânî Devleti’nin iç işlerine müdahale etti. Ayrıca Sâmâ­nîler tarafından tanınmayan Bağdat Ab­basî Halifesi Kadir- Bİllâh adına hutbe okuttu. Halife ona “Yemînü’d-devle ve emînü’l-mille” lakabını verdi. 389 (999) yılında Karahanlılar Sâmânîler’i ortadan kaldırdılar. Her ne kadar Ebû İbrahim İsmail el-Muntasır Sâmânî hanedanını diriltmeye çalıştıysa da Gazneliler ve Ka­rahanlılar bu devletin topraklarını pay­laştılar. Mahmud, Horasan’da iktidarını sağlamlaştırdıktan sonra Sâmânî Dev­leti’nin sınır bölgeleri olan Sîstan, Cûz-cân, Cagâniyân, Huttel ve Hârizm’i ken­di kontrolü altına aldı. Mahmud daha sonra o döneme kadar putperest bir bölge olan Gur’u kontrol altına almaya çalıştı. Buraya birincisi 401’de (1011), ikincisi 411’de (1020) olmak üzere iki sefer düzenledi ve bazı mahallî reisleri zorla itaat altına aldı. İslâm dininin esas­larını öğretmek için bölgeye hocalar ta­yin etti. Fakat Gur bölgesi Gazneliler ta­rafından tam olarak itaat altına alına­mamış ve İslâm’ın bu bölgede yayılması ağır bir seyir takip etmiştir. Mahmud. Sâmânî Devleti topraklarının büyük bir kısmı üzerinde hâkimiyetini kabul ettir­dikten sonra Hindistan’ı istilâya ve bu­rada İslâm dinini yaymaya teşebbüs et­ti. Başşehir Gazne’nin Kuzey Hindistan ovalarına hâkim yüksek bir yaylanın te­pesinde bulunması bu seferlerin gerçek­leşmesinde büyük kolaylıklar sağlıyordu. Mahmud, bazı şarkiyatçılann iddia ettiği gibi zengin kaynaklan ele geçir­mek için değil İslâm’ı yaymak için Hindis­tan’a on yedi sefer düzenledi. Bunlann en önemlisi, 416-417’deki (1025-1026) Somnat (Sûmenât) seferiydi. Bu sefer so­nunda kazandığı zaferin yankılan bü­tün İslâm âlemine yayıldı ve Sultan Mah­mud’un Sünnî İslâm dünyasının kahra­manı olarak tanınmasını sağladı. Abba­sî halifesi tarafından kendisine “sultan” ve ailesine yeni şeref lakapları verildi. Sultan Mahmud zaman zaman Karahan-lı Devleti ile de savaşmış ve onlara üs­tünlüğünü kabul ettirmiştir. Ayrıca batı yönünde devletini genişleten Mahmud, Irak’taki Büveyhîler’i mağlûp ederek Irakıacem’i kendi imparatorluk sınırları içine kattı.

Sultan Mahmud’un 421’de (1030) ve­fatından sonra Gazneli Devleti’nde tek­rar taht mücadelesi başladı. Sonuçta Mesud kardeşi Muhammed’İ mağlûp ede­rek Gazneli tahtına geçti ve Muhammed gözlerine mil çekilerek hapsedildi. Me-sud yetenekli ve cesur bir askerdi. An­cak devlet idaresinde babası kadar ba­şarılı olamamıştır. Mesud babasının Hin­distan’daki başarısını korumak istediy­se de Karahanlılar’dan Ali Tegin ve Sel­çuklu tehlikesi karşısında buraya baba­sı kadar çok sayıda sefer düzenleyeme-di. 424’te (1033) yaptığı bir seferle Sar-sfrtf (Sarsâve) Kalesi’ni ele geçirdi. Selçuk­lular 1035 İlkbahannda Gazneli hâkimi­yetinde bulunan Horasan’a göç ederek Merv, Serahs ve Ferâve arasındaki top­raklara yerleştiler. Sultan Mesud’un Sel-çuklular’a karşı gönderdiği Hâcib Beg Toğdı kumandasındaki ordu Hisâr-ı Tâk’-ta ağır bir yenilgiye uğradı (426/1035). Sultan Mesud Selçuklular’ı Horasan’dan atmak için çok uğraştı, fakat 428 (1037) ve 429’da (1038) Çağn Bey’in mâhirane siyasetiyle Gazneli ordusu iki defa daha bozguna uğratıldı ve Gazneliler’in Hora­san’daki hâkimiyetlerine son verildi. Me­sud, Hindistan’a yaptığı seferlerde ba­şarı kazanmasına rağmen Selçuklular karşısında büyük bir basan elde ede­medi. Nihayet Tuğrul Bey ile Dandana-kan’da karşılaştı ve üç gün süren savaş­tan sonra ağır bir yenilgiye uğradı (431/ 1040). Bunun üzerine Mesud ailesini ve hazinelerini toplayarak Hindistan’a doğ­ru çekildi. Ancak bir ayaklanma sonucu tahttan uzaklaştırılarak kardeşi Muham­med ikinci defa tahta çıkarıldı ve kendi­si öldürüldü (1041).

Mesud’un oğlu Mevdûd, amcası Mu­hammed ve taraftarlarını mağlûp ede­rek aynı yıl Gazneli Devleti’nin başına geçti. Ancak Mevdûd da devleti kurta­racak meziyetlere sahip değildi. Hintli­ler ve Selçuklular ile mücadele edip Sel­çuklu istilâsını bir süre için durdurabil­di. Mevdûd, komşu devletlerle bir itti­fak yaparak Selçuklular üzerine yürüdü­ğü bir sırada öldü (440/1048).

Mevdûd’dan sonra kısa sürelerle oğlu II.  Mesud ve 1. Mesud’un oğlu Ali, daha sonra da Mahmud’un oğlu Abdürreşîd sultan oldu (440/1049). Tuğrul adlı bir Türk kumandanı, Abdürreşîd dahil on bir şehzadeyi öldürerek Gazneli Devleti’nin başına geçti (1052). Ancak onun hâkimi­yeti de çok kısa sürdü ve yine bir Türk kumandanı tarafından öldürüldü. Daha sonra Gazneliler tahtına I. Mesud’un oğ­lu Ferruhzâd geçirildi. Ferruhzâd Selçuklular’a karşı başarıyla mücadele etti ve 451 (1059) yılında öldü. Tahta geçen kar­deşi İbrahim devrinin en önemli olayı, uzun yıllar devam eden Selçuklu-Gazneli mücadelesinin bir banşla sona erdiril-mesidir (451/1059). Sultan İbrahim, ba­basının ve dedesinin zamanındaki Gaz­neli Devleti’nin gücünü yeniden sağla­maya çalışmış ve bu banş sırasında Sel­çuklu sultanlan ile eşit şartlarda müza­kereye girişmişti. İki devlet arasındaki banş yaklaşık elli yıl yürürlükte kaldı ve evlilik münasebetleriyle daha da sağ-lamlaştınldı. Sultan İbrahim Hindistan’­da bazı kaleler zaptetmiş ve Gur bölge­sini hâkimiyeti altına almıştı. Sikkeleri üzerinde İlk defa “sultan” unvanı görü­len İbrahim kırk yıl hüküm sürdükten sonra 492’de (1099) vefat etti.

Sultan İbrahim’in yerine oğllanndan III.  Mesud geçti. Bu hükümdar zama­nında devlet daha çok Hindistan seferleriyle meşgul oldu. III. Mesud’un 508 (1115) yılında ölümünden sonra oğlu Şîr-zâd bir yıl kadar hüküm sürdü. Daha sonra III. Mesud’un öteki oğullan ara­sında taht mücadelesi başladı ve Selçuk­lular Gazneli Devleti’nin iç işlerine mü­dahale ettiler. Şîrzâd’dan sonra tahta Arslan Şah geçtiyse de kardeşi Behram Şah, Horasan meliki olan Sencer’in yar­dımını sağlayarak Gazneliler tahtına sa­hip oldu (511/1117). Arslan Şah önce Hindistan’a çekildi, ardından Gazneliler taht için yeniden mücadeleye girişti, fakat bu yolda hayatını kaybetti (512/ 1118). Behram Şah Hindistan’da daha çok isyancılarla uğraştı. Ödemeyi vaad ettiği yıllık 250.000 (veya günlük 1000) dinar vergiyi göndermemesi, Selçuklu Sultanı Sencer’in Gazne üzerine yürüme­sine sebep oldu (529/1135). Sultan Sen-cer Gazne’ye kadar ilerledi ve Hindis­tan’a kaçan Behram Şah’ı affederek ye­rinde bıraktı. Behram Şah devrinin olay-lan arasında Gazneliler’in Gurlular ile olan münasebetleri dikkati çekmekte­dir. Gittikçe kuvvetlenen Gurlular niha­yet bir intikam vesilesiyle Gazne şehrini yaktılar (545/1150-51). Behram Şah ye­niden Gazne’ye hâkim olduysa da (547/ 1152) Gazneliler artık çöküş sürecine girmişti. Behram Şah 552’de (1157) öldü ve yerine oğlu Hüsrev Şah geçti.

Sultan Sencer’in Oğuzlar tarafından esir alınmasının yarattığı kargaşa ve Gazneliler’in bu sultanın yardımından mahrum kalması Gurlular’ın işine yara­mış, bundan faydalanarak süratle hâki­miyet sahalannı genişletmişlerdi. Sonuç­ta Hüsrev Şah Gazne’yi terkederek La­hor şehrine yerleşti. Gazneliler bundan sonra Hindistan’daki topraklar üzerin­de hüküm sürdüler. Hüsrev Şah’ın 1160′-ta ölümünden sonra yerine oğlu Hüsrev Melik geçti. Gurlular bir hile ile onu esir alarak Gazneli Devleti’ne son verdiler (582/1186).

İdari Teşkilât

Gazneliler’de sultan dev­let yönetimine mutlak bir şekilde hâkim­di ve “Allah’ın yeryüzündeki gölgesi” sa­yılıyordu. Hükümdar sarayı İran gelene­ği esas alınarak teşkilatlandırılmıştı. Sul­tan, saraydaki toplantılarda şahsî mu­hafızları ile (gulâmân-ı saray) çevrilmiş olarak altın bir taht üzerinde otururdu. Sarayda sıkı protokol kurallan uygulan­makta ve sultanın halk ile doğrudan te­ması engellenmekteydi. Gazneli saray teşkilâtında da öteki müsiüman-Türk devletlerinde mevcut görevliler yer alı­yordu. Divan teşkilâtı Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-ı Risâlet (Dîvân-ı Resâil/İnşâ), Dî­vân-ı Arz, Dîvân-ı İşrâf ve Dîvân-ı Vekâ­let Dîvân-ı İstifa, Dîvân-ı Berid, Dîvân-ı Ab (Dîvân-ı Mâ). Dîvân-ı Müsâdere’den oluşmaktaydı. Debîrlerin (memur-kâtip) çoğu Dîvân-ı Risâlet’te görev alırdı.

Adliye teşkilâtında yargı İşlerini kadı­lar yürütüyordu. Her şehirde bir kadı ve her eyalette bir kâdılkudât bulunurdu. Kadının devlet idaresinde özel bir konu­mu vardı. Kadılann dürüst görev yap-malanni sağlamak amacıyla onlara yük­sek ücret ödenirdi. Sultan Mahmud ada­let teşkilâtına büyük önem vermiş, kadılan bilgi ve dürüstlükleriyle ün kazanmış müftü ve fakihler arasından seçmiş­ti. Gazneliler’de Dîvân-ı Mezâlim’e biz­zat hükümdar başkanlık ediyordu. Sul­tan burada halkın şikâyetlerini dinler ve karar verirdi.

Bir eyalette devlet teşkilâtının üç önemli kolu mevcuttu. Bunlardan sivil idarenin başındaki görevliye “sâhib- dîvân” denirdi; sâhib-dîvân vergilerin top­lanması ve yönetim işlerinden sorumlu idi. Eyaletteki ordunun İhtiyacını karşı­lamak da onun görevleri arasındaydı. Bunun dışında eyalette ordu kumanda­nı (sâlâr, sipehsâlâr), âmil, kâdılkudât ve sâhib-i berîd gibi görevliler de vardı.

Gazneli Devleti başlangıçta genişleme siyaseti takip ettiğinden ordu bunu sağ­layabilmek için daima savaşa hazır du­rumda bulunurdu. Gazneli ordusu ge­nelde gulâmlar, düzenli birlikler, eyalet askerleri, ücretli askerler ve gönüllüler­den oluşmaktaydı. Gulâmlann çoğunlu­ğu Türk olup sayıları yaklaşık 4-6000 kişiydi. Sonraları bu gulâmlara Hintliler ve Tacikler de katılmıştı. Bunların ku­mandanı “sâlâr-ı gulâmân” unvanını ta­şıyordu. Gulâmların İçinde sultanın mu­hafız kuvveti de yer alıyordu ve bunlara “gulâmân-ı hâs” deniliyordu. Gazneli Devleti’nin çöküşüne kadar gulâmlar ordu içinde önemli bir unsur olarak ye­rini korudu. Orduda kuzeyden gelen üc­retli askerler de yer almaktaydı. Oğuz­lar, Karluklar, Yağmalar ve Halaçlar gibi gruplardan yardımcı kuvvet olarak fayda­lanılıyordu. Eyalet valileri de mahallî sa­vunmada kullanmak üzere kabilelerden asker kaydetmekteydiler. Devletin kuru­luşundan itibaren düzenlenen Hindistan seferleri, orduya Horasan ve Mâverâün-nehir’den gönüllü gazilerin katılmasını sağlamıştı. Sultan Mahmud’un 409’dakİ (1018) Kannevc seferine Mâverâünnehir’-den 20.000 gazi katılmıştı. Gazneli ordu­sunda önemli bir unsuru da Hindistan’­dan haraç olarak alınan savaş filleri teş­kil ediyordu. Filler savaşta düşman saf­larını bozmak ve yarmak, okçulara atış, kumandanlara orduyu sevk ve idare et­mek için yüksek bir yer sağlamak, ayrı­ca ağır silâh ve mancınık gibi kuşatma makinelerini çekmek için kullanılıyordu. Ordudaki fil sayısı 1700 civarında idi.

Gazneli ordusunun sayısına gelince. Sultan Mahmud’un 414’te (1023) Şâba-har’da teftişi sırasında ordunun mevcudu 54.000 civannda İdi. Bu sayı, savaş zama­nında gönüllüler ve eyalet kuvvetleriyle büyük ölçüde artmaktaydı. Meselâ Mah-mud 406’da (1015-16) Hârizm seferi için Belh’e İlerlediği zaman ordusunun 100.000 kişiden oluştuğu kaydedilmektedir.

İlim ve Kültür Hayatı. Gaznelİler devri siyasî bakımdan olduğu gibi kültür ba­kımından da parlak geçmiştir. Sultan Mahmud ve oğlu Mesud geleneksel İs­lâm kültürüyle yetişmişlerdi. Her iki sul­tan da kendi saraylarında devrin en bü­yük simalarını toplamaya çalışmışlar, şa­irlere ve ulemâya hürmet ve sevgi gös­termişlerdi. Ayrıca komşu ülkelerden şa­irleri kendi ülkelerine çağırmışlardı. Res­mî dilin Farsça olduğu Sultan Mahmud’un sarayında 400 şairin bulunduğu yolun­daki rivayet mübalağalı kabul edilse bi­le şiir ve edebiyata verilen önemi gös­termesi bakımından dikkat çekicidir. Bu şairlerin başında, devamlı olarak efen­disini ve diğer saray mensuplannı öv­mekle meşgul olan Melikü’ş-şuarâ Un-surî geliyordu. Sebük Tegin ve Mahmud döneminin büyük edip ve münşilerinden biri de Ebü’1-Feth el-Büstî idi. Daha son­ra Sultan İbrahim ve halefleri devrinde de Gazneliler sarayının İran edebiyatı­nın gelişmesine yardımcı olduğu görül­mektedir. Bu şairler arasında Türk asıllı Ferruhî-i Sîstânî ve Minûçihrî-i Damgâ-nî, Escedî, Gazâirî ve Şâhnâme müellifi meşhur Flrdevsî, Ebü’1-Ferec-i Rûnî. Senâî, Osman Muhtâri, Mes’ûd-ı Sa’d-ı Sel-mân ve Eşref-i Gaznevî (Seyyid Hasan) sayılabilir. Bizzat Sultan İbrahim de her yıl bir Kur’an İstinsah eder ve onu diğer hediyelerle birlikte Mekke’ye gönderir­di. Sultan Mesud da iyi bir hattattı.

Tarih yazıcılığı bakımından da Gazne­liler dönemi parlak geçmiştir. Sebük Te­gin ve Mahmud devrine ait Kitâbü’l-Yemînî adlı bir eser kaleme alan Utbî, eseri Zeynü’l-ahbâr’ı Sultan Abdürre-şîd’e sunan Gerdîzî, Târih-i Beyhakî müellifi Muhammed b. Hüseyin el-Bey-hakî Gazneliler devrinin önde gelen ta­rihçileridir. Türkler hakkında Tafiîlü’l-etrâk alâ sâ’iri’l-ecnâd adlı bir risale yazmış olan İbn Hassûl de bir süre Gaz-neliler’in hizmetinde çalışmıştır.

Sultan Mahmud Hârizm’e hâkim olun­ca, Ortaçağ’ın en büyük âlimlerinden bi­ri olan Bîrûnî ile hocalan Ebû Nasr İbn Irak, Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakîm ve Gürgenç’te ilmî münasebet kurduğu filozof hekim Ebü’1-Hayr İbnü’l-Hammâr’ı da Gazne’ye götürmüştü. Sul­tanla beraber Hint seferlerine katlan Bî-rûnî’nin Hindistan’daki temasları, diğer inanç ve âdetler hakkındaki sınırsız me­rakı Tahkikti mâ li’1-Hind adıyla bü­yük bir eser yazmasına vesile oldu. Bu kitap, Hindûlar’ın inanç ve âdetlerini ta­rafsız olarak inceleyen ilk İslâmî eserdir. Bu eserde Hindistan’ın coğrafyası, ilmî ve dinî hayatı hakkında geniş bilgi bulunmaktadır.

Gazneli hükümdarlan mimari faali­yetleriyle de dikkati çekmişlerdir. Sul­tan Mahmud ve Mesud büyük inşa faaliyetlerinde bulundularsa da onların eser­lerinden çok azı günümüze kadar gele­bilmiştir. Mahmud çarşılar, köprüler, su kemerleri yaptırmıştır. Bunlardan Gaz-ne’nin kuzeyindeki Bend-i Mahmûdî bu­güne kadar varlığını korumuş ve kulla-nılagelmiştir. Sultan Mahmud aynca Gaz-ne’de birçok cami inşa ettirmişti. Gaz­neli sultanlarının büyük şehirlerde ken­dilerine saraylar ve bahçeler yaptırdık­ları bilinmektedir. Büyük bir mimari kabiliyete sahip olan Sultan Mesud Gazne’-deki sarayın planını bizzat çizmiş ve in­şasına nezaret ettiği bu saray dört yıl­da tamamlanmıştı. Bundan başka Gaz-ne’de bir köprü yaptırmıştı. Fransız ar­keologları tarafından son yıllarda yapı­lan araştırmalarla Büstteki Leşker-i Bâ-zâr’da ortaya çıkarılan büyük saray, Gaz­neli saraylarının bütün zenginlik ve ihti­şamını ortaya koymaktadır. Ayrıca Se­bük Tegin ve Mahmud’un türbeleri bu­güne kadar gelmiştir. Sultan İbrahim ve III. Mesud’a ait olduğu söylenen tür­be ve mezar taşlan mevcutsa da bunla­rın mimari ve sanat bakımından fazla bir değeri yoktur. Ancak Gazneliler’in Tûs valisi Arslan Câzib’in türbesi geliş­miş mimari özelliklere sahiptir.

Gazneliler’den günümüze İntikal eden sikkeler bu devletin para basımıyia ilgili faaliyetleri konusunda bilgi vermekte­dir. Mahmûd-ı Gaznevî zamanında Lahor’da üzerinde Arapça ve Sanskritçe ya­zılar bulunan “tenge”ler basılmıştır. Sul­tanlar ayrıca Abbasî halifeleri tarzında dinar ve dirhemler de bastırmışlardır.

Gazneliler’in Türk ve İslâm tarihinde­ki başlıca rolü. Kuzey Hindistan fütuha­tına yol açarak İslâm dinine Pencap’ta güçlü bir dayanak noktası sağlamaları ve daha sonraki Hindistan fetihlerine zemin hazırlamış olmalarıdır. Gazneli­ler Hint dünyası kültürüyle de doğrudan doğruya temas kurmuşlar ve yıllar son­ra Pakistan Devleti’nin kurulmasında bi­rinci derecede etken olmuşlardır. Sultan Mahmud ve Mesud hafızalarda halk kah­ramanları olarak yerleşmişlerdir. Mah­mud daha sonraki İran edebiyatında ada­let ve insaf timsali meşhur bir hüküm­dar olarak yer almıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi