Gerdaniye Makamı. Türk mûsikisinde bir perde ve birleşik makamın adı. Gerdaniye Perdesi.
Türk mûsikisinde portenin sol anahtarına göre beşinci çizgisinin hemen üzerinde bulunan perdenin adıdır. Bu ise rast perdesinin bir sekizli tizindeki (oktav) ses olup tiz sekizlinin on beşinci perdesidir. Bunun bir sekizli tizine de “tiz gerdaniye” adı verilir. Batı müziğindeki adı sol olan gerdaniye perdesi fa (acem) notasının önüne çift diyez veya la (muhayyer) notasının Önüne çift bemol koymakla da elde edilir. Tarihte muhtelif ebced notalarında çeşitli harflerle gösterilmiştir. Yakın tarihte kullanılan Hamparsum notasında ise şeklindedir.
Gerdaniye Makamı
Türk mûsikisinin en eski makamlarındandır. Dizisi, yerinde inici rast makamı dizisine yine yerinde inici hüseynî makamı dizisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.
Gerdaniye makamı inici bir makam olduğundan gerdaniye perdesi civarından seyre başlanır. Bu tiz bölgedeki giriş seyrinde gezinebilmek için bir seyir alanına ihtiyaç vardır. Bu da yerindeki rast beşlisini simetrik olarak tiz durak gerdaniye perdesi üzerine göçürmekle elde edilir. Bu suretle aynı zamanda makamın genişlemesi de mümkün olur. Makam aynca pest taraftan da nadiren rast makamı gibi genişleyebilir.
Nota yazımında donanımına rast ve hüseynî makamlarının müşterek donanımı olan si bakiye bemolü ile fa bakiye diyezi yazılır, gerekli değişiklikler ise eser içerisinde gösterilir. Yedeni rast, durağı ise dügâh perdesidir. Makamın birinci mertebe güçlüsü gerdaniye, ikinci mertebe güçlüsü neva perdesidir. Ancak birinci ve İkinci mertebe güçlülerin yer değiştirip neva perdesinin birinci, gerdaniye perdesinin ikinci mertebe güçlü olarak kullanıldığı eserler de vardır.
Gerdaniye makamı iki ayrı makamın birleşmesinden meydana geldiği için asma karar perdeleri bakımından da zengindir. Hem rast hem de hüseynf makam ve dizilerinde gezinilip dügâh perdesinde karar edileceğine göre her iki dizinin asma karar perdeleri birlikte kullanılacaktır. Üzerinde rast çeşnisiyle yarım karar yapılan gerdaniye, çok ısrar etmemek şartıyla uşşak çeşnili küçük asma kararlar yapılan muhayyer, yine üzerinde uşşak çeşnisiyle asma karar yapılan ve hüseynî dizisinin güçlüsü olan hüseynî, üzerinde rast veya buselikti asma kararlar (bazan yarım karar) yapılan neva, hüseynî makamının da karakteristik asma karar perdelerinden olan ve üzerinde çârgâhlı veya pençgâhlı asma karar yapılan çargâh, aynı zamanda rast ve hüseynî makamlarının müşterek önemli asma karar perdesi olan ve üzerinde segah, eksik veya tam ferahnak beşlisi veya segah üçlüsüyle asma kararlar yapılan segah ile rast makamı dizisinin de karar perdesi olan ve üzerinde rast çeşnisiyle asma karar yapılan rast perdesi, gerdaniye makamının yarım ve asma karar perdeleridir. Bu makamın icrasından sonra yerinde buselik beşlisi veya dizisi ile karar verilirse gerdaniye-buselik makamı meydana gelir.
Gerdaniye makamına örnek olarak Ebûbekir Ağa’nın ağır çenber usulünde. “Bakılır mı o şeh-i kişver-i hüsn-âbâ-da mısraı ile başlayan bestesi. Hacı Faik Bey’in, “Beni sermest eder çeşminle âh ebruların cânâ” mısraı ile başlayan ağır semaisi, yine Ebûbekir Ağanın, “Muntazam kameti bî misi ü bedel” mısraı ile başlayan yürük semâisiyle Eyyûbî Zekâî Dede’nin düyek usulünde, “Durman yanalım âteş-i aşka” mısraı ile başlayan ilâhisi verilebilir.
TDV İslâm Ansiklopedisi