Giray Hanlığı/Hanedanı Tarihi, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Giray. XV. yüzyıl başından 1783″e kadar Kırım’da hüküm süren hanedan.

Giray sülâlesi. Cengiz Han’ın oğulla­rından Cuci Han’ın küçük oğlu Togay Ti­mur’a bağlanmaktadır. Togay Timur’un oğullarının Kırım’la ilgisi, Öreng Timur’un Altın Orda hükümdarı Mengü Timur’dan (1266-1280) Kırım ve Kefe’yi yurtluk ola­rak almasıyla başlar. 1359’da Altın Or-da’da hanlık için başlayan mücadelele­re katılan Togay Timur’un oğulları Kün-çek-oğlan’dan sonra üç kola ayrıldı. Bun­lardan Taş Timur oğulları Kırım’da de­vamlı bir hanlık kurdular. Bu hanlık. Al­tın Orda’nın merkezi Uluğ Yurt’ta yöne­timi ellerinde bulunduran hanlardan ba­ğımsızdı. Dolayısıyla Giraylar Taş Timur oğullarının soyundan gelmektedir. 1393-1394’te kendi adına para bastıran Taş Timur, 1394-1395’te bir tarafında Tok-tamış Han’ın adı, diğer tarafında kendi adı bulunan paralar da kestirdiği gibi Ediğe Mirza’ya karşı mücadele etmiş ve ardından da Timur’a sığınmıştı (1404). 1419’da Ediğe Mirza’nın ölümü üzerine Taş Timur’un oğlu Gıyâseddin Kırım’ın kontrolünü ele geçiremeyince Litvanya Dukası Vitold’un yanına gitti. Öte yan­dan kardeşi Devlet Berdi’nin Kırım’da yönetimi ele geçirdiği ve 1427’de Mısır Sultanı Barsbay’a bir elçi gönderdiği bi­linmektedir. Bundan sonra hanedanın çabalan Kırım yarımadasının kontrolü­ne yönelik olmuş ve fırsat düştüğünde Saray’ın ve bütün Altın Orda Hanlığı’nın ele geçirilmesine çalışılmıştır.

Kırım yerli rivayetlerine göre Gıyâseddin, Altın Orda gele­nekleri gereğince Kerey kabilesine bağlı atalığı tarafından büyütülmüş ve ona hürmeten ilk oğluna Hacı Kerey / Giray adını vermiştir. Kırım hanlarına verilen Kerey / Giray lakabı bu kabileden gel­mektedir.

Nemeth Gyula’ya göre giray kelimesi Türkçe ker (en kudretli mahlûk, dev) ve küçültme eki + eyden müteşekkildir. Bu­nun muhtelif şekilleri olan kerey, kirey, kiray ve giray kelimelerine kabile ve boy adı olarak Kazak, Türkmen, Başkırt, Bu-ret ve Moğollar’da rastlanmaktadır. Ço­ğulu İse kereittir. Cengiz Han güçlü Ke-reit yöneticisi Ong Han’ı yenince Kereit-ler’in bazıları batıya kaçmış ve geride kalanlar da Moğol kabileleri arasında dağılmıştır. Böylece gerek Moğollar’dan kaçarak gerekse Moğollar arasında ka­larak Kırım’a kadar uzanan geniş bir bölgeye yayılmışlardır. Yakın zamanlara kadar Uvak-Kirey’in Taraklı kolu İrtiş ovası, Sarısu ve Çu Kazakları arasında göçebe hayatı yaşamaktaydı. Kırım hanlarının tamgasma “tarak tanığa” denmektedir. Bu damga Altın Orda hanlarının dam­gasına benzer. Tarak tamga Mengü Gi-ray’ın paralannda ve 1475 tarihli bir ya­zısında görülür. Uluğ Muhammed’in 1428 tarihli bir yarlığında aynı damgaya rast­lanır.

Kerey, Altın Orda Hanlığı’nın dayandı­ğı dört büyük kabileden biridir. Don’un doğusunda ve Kuzey Kafkasya’da yaşa­yan Kereyler Hacı Giray’ı desteklemiş­lerdir. Giray lakabını ilk defa Hacı Giray kullanmış ve daha sonra oğullarından sadece Mengü bu lakabı almıştır. Bun­dan sonra bütün Kırım hanları Mengli Giray soyundan geldiği gibi hepsi de Gi­ray lakabını tevarüs etmiş ve bu lakap han soyuna mensup bütün prensler ta­rafından benimsenmiştir. Giray lakabı­nın han ailesinden kız alıp veren Şirin beylerinin bazılarınca da kullanıldığı be­lirtilmelidir.

Kınm Hanlığı’nın kurucusu sayılan Ha­cı Giray otoriteyi sağladıktan sonra Lit­vanya, Moskova ve Osmanlı Devleti ile ittifak münasebetleri kurarak hanlığı güçlendirdi. Fâtih Sultan Mehmed’le baş­layan (1454) iyi münasebetler. Hacı Gi-ray’ın 1466’da ölümünden sonra oğul­lan arasında baş gösteren iç mücadele­ler sırasında bir himaye şekline dönüş­mekte gecikmedi. Ancak Osmanlı hima­yesinin tedricen geliştiği görülmektedir. Rakip kardeşleri birbirine düşürme si­yaseti güden Kefe Cenevizlileri’ne kar­şı Kırım kabile beyleri 1475’te Osmanlılar’ı davet ettiler. Kefe’nin ele geçirilme­sinden sonra hanlık üzerinde Osmanlı himayesinin kurulması büyük ölçüde Şi-rinler’in beyi Eminek Mirza sayesinde ol­muştur. Cenevizliler tarafından hapse atılan Mengli Giray, Osmanlılar’ın Kefe’­yi alışından sonra (1475) hapishaneden çıkanldı ve onlar tarafından Kırım Han­lığı tahtına oturtuldu. Çok geçmeden Osmanlılarla ittifak antlaşması imzala­yan Mengli Giray onlara sadakatle bağlı kalacağını ifade etti. 1476 yazında pa­dişahın İsteğiyle Eminek Mirza kuman­dasında bir Kınm birliği Boğdan’a karşı Osmanlılarla iş birliği yaptı. Bu arada Altın Orda Hanı Seyyid Ahmed Han’ın Kırım’ı istilâsı, Mengli Giray’ın yenilerek kaçması ve Nur Devletin Kırım idaresi­ni üstlenmesinin ardından Eminek’in müracaatı ile Osmanlı payitahtında bu­lunan Mengli Giray’ın hanlığa yeniden getirilmesi Osmanlı nüfuzunu ve hima­yesini arttırdı. Fakat Mengli Giray’ın Ölü­münden (1514) sonra bağımsızlık taraf-tarlan Mehmed Giray’ı başa geçirdiler. Böylece Mehmed Giray babası Mengli Giray’a, I. Gazi Giray da veliaht (kalgay) sıfatı İle Mehmed Giray’a halef oldular. Bağımsızlık taraftarları Osmanlı nüfu­zunu kırmak için zaman zaman güç mü­cadelesine girdilerse de 1534ten sonra Osmanlı metbûluğu gerçek biçimde yer­leşti. Osmanlılar’ın tayin ettiği hanlar Saadet Giray (1524-1532) ve ardından Sâ-hib Giray’a (1532-1551) karşı I. İslâm Gi-ray’ın liderliğinde muhalifler 1534’e ka­dar mücadeleyi sürdürdüler. Sâhib Gi­ray 1532’de İstanbul’dan Kırım’a gön­derilirken yanında altmış topçu, 300 cebeci, 1000 sekban ile kırk müteferrika, otuz çavuş ve altmış timar ve zeamet erbabından meydana gelen bir kuvvet vardı. Kabile aristokrasisine karşı han­ların kuvvet ve hâkimiyetini sağlayan bu askerlerin maaşları için her yıl İstan­bul’dan Kınm’a “sekbûn akçesi” adı al­tında para gönderilmesi 1532’de başla­dı. Buna karşılık Kırım hanları savaşlar­da Osmanlılar’a destek verdiler. 1538’de Sâhib Giray’ın Kanunî Sultan Süleyman’ın Boğdan seferine katıldığı bilinmektedir. Bundan sonra da Kınmlılar Macaristan’a yönelik seferlere sık sık çağrıldılar. Diğer taraftan XVI. yüzyılda Ruslar’ın yayılma eğilimleri Kırımlılar’ı Osmanlılar’a daha da yaklaştırdı. Başlangıçta Giraylar Al­tın Orda hanlarına karşı Moskova büyük dukaları ile ittifak halindeydiler. Fakat 1520’den sonra Kınm hanlan Altın Orda hanlannın meşru vârisleri sıfatıyla Kazan ve Astarhan’ı ele geçirmek isteyince Mos-Kova ile anlaşmazlığa düştüler. Uzun bir mücadele döneminden sonra 1552’de Kazan ve 1554’te Astarhan Moskova’­nın eline geçti. Bu gelişmeler ve Mosko­va’nın Kuzey Kafkaslar’a doğru yayılma­cı politikası, Kırım hanlarının Osmanlı sultanlarına giderek yaklaşmasına se­bep oldu. Altın Orda’nın sahip olduğu toprakların tamamını ele geçirmekten vazgeçip Karadeniz üzerinde Osmanlı nüfuzunun arttırılmasına çalışan Giray­lar sadece kuzeyde değil bütün savaş sahalarında Osmanlılarla sıkı iş birliği yapıyorlardı. Fakat bu çizgide olmayan hanlar da vardı. Meselâ Semiz Mehmed Giray Han ve oğlu Saadet Giray Han İran seferlerine katılmak istemeyip Osman-lılar’a isyan etmişlerdi. Ancak bu isyan İstanbul tarafından bastırılmış ve ardın­dan Osmanlı nüfuzu daha da arttırılma-ya çalışılmıştı. İstanbul’dan gönderilen 11. İslâm Giray’ın (1584-1588) ilk defa hut­bede padişahın adını başta okutması Os­manlı nüfuzunun derecesini ortaya koymaktadır. Bununla beraber Giraylar sik­kelerde kendi adlarını muhafaza ettiler. Kırım hanları Osmanlı Devleti’nce sikke ve hutbe sahibi bir İslâm hanedanı sa­yılıyordu; fakat fiilen sultan tarafından azil ve tayin edilen ve onun emriyle se­fere gitmek mecburiyetinde olan tâbi beylerden farksızdılar. Osmanlılar naza­rında Giray hanları, kuzey ülkeleriyle olan münasebetlerde bir nevi siyasî ara­cı olarak da itibar görüyordu. Kuzey ülkelerinden Polonya ve Rusya elçileri ön­ce Kırım hanının sarayına uğrar, daha sonra İstanbul’a gelirlerdi.

Kırım’ın başşehri, Hacı Giray’ın 857 (1453) tarihli yarlığında “Orda-i muaz­zam Kırkyir’de saray” olarak zikredilmek­tedir. Hacı Giray’a ait 1441 tarihli para Beldetikırım’da, 1443 tarihli olanı ise Kırkyir’de basılmıştı. Mengli Giray zamanında hanların sarayı Kırkyir’den şimdi Bahçesaray (Simfero-pol) olarak bilinen vadiye taşındı. Yarlık­ta I. Hacı Giray Taman, Kıpçak ve Kabar-tay’ın hâkimiyeti altında olduğunu özel­likle belirtmiştir. Yarlıklarında Giray han­ları kendilerini “uluğ orda ve uluğ yurt-nun ve Deşt-i Kıpçak’nın ve taht-ı Kırım’-nın… Çerkes’nin ve Tat bile Tavğaç’nın uluğ padişahı ve hem uluğ hanı” şeklin­de tarif etmekteydiler. Deştikıpçak ve Çerkezistan’ı elde etme gayretlerinde Kırım hanları özellikle I. Sâhib Giray dö­neminde kısmen başarılı olmuştu. “Se­rasker sultan” unvanıyla Giray sultanla­ra Osmanlılar tarafından Kuban, Bucak ve Yedisan’ın idaresi de bırakılmıştı. Ken­dilerinden önceki Altın Orda hanları gibi Kırım hanları da Rusya ve Polonya’dan para ve kürkten ibaret yıllık belirli bir vergi alıyorlardı. Bunun dışında 1484’ten itibaren Kırım’ın güney kıyıları üzerinde hâkimiyet iddiasında bulundukları için Osmanlılar Kefe gümrüğü gelirlerinden hanlara yıllık 1,5 milyon akçelik sâlyâne tahsis etmişlerdi. I. Mehmed Giray ve ardından gelen bazı Kırım hanları gü­neydeki limanları doğrudan kontrol et­meye de çalıştılar.

Giray hanedanının Osmanlı hâkimiye­tini açıkça tanıması Mengli Giray’ın Tem­muz 1475 tarihli mektubuyla gerçekleş­miştir. Mengli Giray’dan itibaren hanlar veliaht makamında bir kalgay ve 1584′-ten bu yana da ikinci veliaht makamın­da bir nûreddin tayin etmekteydiler. Kânûn-ı Cengizî’ye (töre, yasa) göre kalgay-lığa hanın kardeşi getirilirdi. Taht boş kalınca kalgay hanlığa, nûreddin de kalgaylığa geçerdi. Bu geleneğe aykırı ola­rak bazı hanların oğullarını kalgaylığa getirme çabalan direnişe, hatta bazan isyana yol açmıştır. Kırım kabile aristok­rasisinin İstanbul’a danışmadan töreye göre kalgayları han ilân ettiği de olmuş­tur. I. Gazi Giray ve Toktamış Giray bu şekilde beylerin tasdikiyle han ilân edil­mişlerdi. Bunlar sultan tarafından tanın­madığı için kanlı mücadeleler meydana gelmiştir. Bu sebeple kargaşadan kaçın­mak için İstanbul’un umumiyetle kalgayların ve nûreddinlerin haklarını göz önünde bulundurduğu anlaşılmaktadır. Nitekim kırk handan yirmi dördü kal-gaylıktan ve beşi nûreddinlikten han ol­muştur.

Kanunî Sultan Süleyman devrinde Sa­adet Giray’dan itibaren hanın kardeşle­rinden birinin rehine olarak İstanbul’a gönderilmesi âdet haline gelmişti. Bu uygulama hanların itaat ve bağlılığını sağlamak için alınmış bir tedbirdi. Bu rehinelerden II. İslâm Giray ve I. Baha­dır Giray Kırım’a han olarak yollanmıştı. Seçilen han sultanın huzuruna çıkarılır ve onun elinden hanlık menşurunu alır­dı. Ardından kendisine hanlık teşrifatı (sancak, kılıç, mücevher sorguçlu kalpak ve samur kürk) verilir ve merasimle Kı­rım’a gönderilirdi. Sefere çağrılırken hana bir kapıcı başı­nın götürdüğü hatt-ı hümâyun ile bir­likte “çizme-bahâ” adı altında 40.000 al­tın gönderilir, han bu parayı kapı kulu­na ve mirzalarına dağıtırdı. Seferde “teş-rif-i kudüm” ve diğer adlarla hana ve askerlerine başka paralar da verilmek­teydi. Kırımlılar’ın askerî yardım karşılı­ğında bazı siyasî isteklerde bulundukla­rı da olurdu. Hanların azil, hapis ve sür­gün cezalarından başka nâdir olmakla beraber idam cezasına çarptırıldıkları da görülmektedir. Meselâ IV. Murad, İna­yet Giray Han’ı idam ettirmişti (1637), Han tayin edileceği zaman Babıâli genel­likle Kırım kabile aristokrasisi reisi Şirin Bey’le anlaşırdı. Han tahta geçince rehi­ne ve ailenin tehlikede olan diğer üyele­ri Rumeli’de İslimye, Yanbolu, Tekirdağ ve Çatalca gibi yerlerde çiftliklere yer­leştirilir ve kendilerine sâlyâne, has ve zeamet tahsis edilirdi. Kırım’da II. Gazi Girayın Feth Giray ve dokuz oğlunu öl-dürtmesi bu tedbirin önemini açıkça gös­termektedir.

Giraylar’ın Çoban Giraylar kolu XVI. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmıştır, Feth Giray, II. Gazi Giray’ın kalgayı İken bir akında esir aldığı Leh boyarlarından bi­rinin kızını fidye karşılığı memleketine geri göndermişti. Fakat bu kız, kararlaş­tırılan paranın bir kısmı gönderilmedi­ğinden refakatindeki kapı ağalarından Hacı Ahmed ile Buğdan’da Yaş şehrin­de bir müddet daha kaldı. Ardından yol­da bir çocuk dünyaya getirdi. Feth Gi­ray bu çocuğun kendisinden olmadığı düşüncesiyle öldürülmesine karar verdi. Fakat Hacı Ahmed onu Boğdan’da gizledi. Burada çobanlık yapan çocuk Feth Giray’ın 1596’da katledilmesi üzerine Akmescid’e döndü. III. Mehmed Giray ve Şahin Giray Kırım’a gelince bütün Gi­raylar katliama uğramaktan korktukla­rı için İstanbul’a kaçtılar. 0 zaman nüreddinlik İçin kimse bulunmadığından Feth Giray’ın oğlu olduğu iddia edilen bu çobana Devlet Giray adı verilerek nû-reddin tayin edildi. Onun iki oğlu da Feth Giray ve Âdil Giray adlarını aldılar. Böy­lece Giraylar ailesi içinde Çoban Giray­lar ortaya çıktı. Çoban Giraylar’dan han olan yalnız Âdil Giray’dır (1665-1670). Asıl Giraylar bunları kesinlikle kendi soyla­rından saymamışlar ve önemli bir göre­ve gelmelerini engellemişlerdir.

Osmanlı Devleti ile Rusya arasında im­zalanan Küçük Kaynarca Antlaşması”nın üçüncü maddesinde taraflar Giray ha­nedanının bağımsızlığını tanıdı(8 Cemâziyelevvel 1188/17 Temmuz 1774); fakat 20 Şaban 1197’de(21 Temmuz 1783) Rus­lar Kırım’ı işgal ve ilhak ettiler. Osman­lılar 1785’te Giray sülâlesinden birini Bu­cak ve Tombasar’daki Tatar boylan üze­rine serasker tayin ederek onları tekrar siyaset sahnesine çekmeyi düşündüler­se de bu düşünce ancak 1787’de Rus­lar ile savaş yeniden başlayınca uygula­nabildi. Şehbaz Giray, Kuban hanı adıy­la Kuban nehri etrafındaki Türk kabile­lerinin başına han tayin edildi(Ağustos 1787). Şehbaz Giray Bucak Türkleri ba­şında Buğdan’daki harekâta katıldı. Bir müddet sonra aynı göreve Baht Giray tayin edildi( Şubat 1789). Savaş süresin­ce han sıfatını taşımış ve Buğdan’daki çatışmalara katilmiş olan Baht Giray Yaş Antlaşmasfndan sonra İstanbul’a getirilmiş ve Osmanlı hükümeti bu ta­rihten itibaren (1792) hanlığı ihya fikrin­den tamamen vazgeçmiştir.

TDV İslâm Ansiklopedisi