Gürgenç. Amuderya’nın sol kıyısında Hârizm’in idarî ve İktisadî merkezi olan tarihî bir şehir.
Araplar’ın Cürcâniye dedikleri şehrin tarihi çok eskilere uzanır. Milâttan önce 138-126 yıllarında Türkistan’ı gezen Çinli seyyah Çian-Kien, Amuderya (Ceyhun) üzerindeki Yeu-gien eyaletinden bahseder ki buranın Hârizm’in merkezi olan Gürgenç olması kuvvetle muhtemeldir. Müslüman Araplar Gürgenç’i Emevîler zamanında fethettiler (93/712) ve Hâ-rizırTi kontrol altında tutmak maksadıyla bölgeyi ikiye ayırdılar. Kâs’ı yerli hanedan Afrigoğullan’na bırakırken Gürgenç’i kendilerine hükümet merkezi yaptılar. Mâverâ ün nehir, Horasan ve Fergana yanında Gürgenç de “Türkistan’ın kapısı” olarak nitelendirilmekteydi. Gürgenç’in dört kapısı ve Bâbülhuccâc’ın yanında büyük bir saray vardı. Sâmânîler döneminde (819-1005) Gürgenç Kâs kadar önem taşımamakla beraber zamanla büyük bir gelişme gösterdi. Sâmânîler’e tâbi Gürgenç valisi ve Me’mûnî hanedanının kurucusu Emîr Me’mûn b. Muhammed, Kâs’ta hüküm süren Afrigoğulları’na son vererek 385′-te (995) bütün Hârizm’i kendi hâkimiyeti altına aldı. Bu tarihten itibaren Gür-genç Hârizm’in Kâs”tan sonra ikinci büyük şehri oldu.
Hârizm’de hüküm süren bütün hanedanlar gibi Me’mûnîler de “hârizmşah” unvanını aldılar. Gazneli Mahmud, 408′-de (1017) Ebü’l-Hâris Muhammed b. Ali’yi azl ve hapsedip Me’mûnfler’İn Hârizm’-deki hâkimiyetlerine son verdi ve buraya kendi kumandanlarından Altuntaş el-Hâcib’i tayin etti. Altuntaş’ın oğlu Hârizmşah Harun, Sultan Mahmud’un ölümü üzerine (1030) oğlu Mesud’a muhalefet etti. Hârizm sınırına gelmiş olan Tuğrul Bey, Çağrı Bey ve İbrahim Yinal idaresindeki Selçuklu Türkleri ile Sultan Mesud’a karşı iş birliği yaptı. Ancak Gazneli Veziri Ahmed b. Abdüssamed’in tahriki ve Sultan Mesud’un tasvibiyle öldürülünce (427/1035) Hârizm bölgesi Cend Emîri Şah Melik’e verildi. Şah Melik de Altuntaşoğullan’nı ve taraftarlarını Hârizm’den uzaklaştırıp Gürgenç’e girdi (433/1041) ve Sultan Mesud adına hutbe okuttu.
Gürgenç, Me’mûnîter zamanında bölgenin en önemli ilim ve ticaret merkezi oldu. İslâm dünyasının çeşitli yerlerinden çok sayıda ilim adamı Gürgenç’e akın etti ve burada Me’mûnî ailesinden himaye gördü. Bunlar arasında İbn Sînâ. Bîrûnî. Ebü Sehl el-Mesîhî, İbn Irak. İbnü’l-Hammâr, Ebû Mansûr es-Seâlibî zikredilebilir. Şehir ayrıca yoğun bir imar faaliyetine sahne oldu ve çeşitli binalar yapıldı. II. Me’mûn’un yaptırdığı bir minare Gürgenç harabeleri arasında yer almaktadır.
Çağrı Bey, 434’te (1043) Tuğrul Bey’-le birlikte Hârizm üzerine yürüyerek He-zâresb ve Gürgenç’i Selçuklu topraklarına kattı. Bu tarihten sonra Gürgenç Kâs’ı geride bıraktı. Gürgenç’in XI ve XII. yüzyıllardaki durumu hakkında yeterli bilgi yoktur. XI. yüzyılın sonlarında Büyük Selçuklu devlet adamlarından Kutbüddin Muhammed b. Anuş Tegin hârizmşah unvanıyla Hârizm’e vali tayin edilince Gürgenç bu yeni Hârizmşahlar’ın idaresine girdi.
Sultan Sencer devrinde Hârizm Valisi Kutbüddin Muhammed’in ölümü üzerine oğlu Atsız b. Muhammed hârizmşah tayin edildi (1128). Atsız ilk zamanlarında metbûu Sultan Sencer’e sadık kaldı. Fakat daha sonra Cend ve Mangışlak bölgesi gibi stratejik önemi büyük merkezleri zaptederek siyasî nüfuzunu Selçuklular’ın aleyhine Siriderya’nın (Seyhun) ilerisine yayma faaliyetine girişti. Sencer, Atsız’ın bu bölgeleri ele geçirmesinden rahatsız oldu ve onu cezalandırmaya karar verdi; bunun üzerine Atsız bağımsızlığını ilân etti. Belh’ten Hârizm’e yürüyen Sencer Atsız’ın ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı ve Hârizm’in idaresini akrabalarından Süleyman b. Muhammed’e verdi. Atsız daha sonra Hârizm’i tekrar ele geçirip Sencer’i metbû tanıdığını bildirdi (536/1141); fakat aynı yıl içinde Sencer’in Katvân’da Karahı-taylar’a yenilmesi üzerine tekrar bağımsızlığını ilân etti. ikinci defa Hârizm seferine çıkan Sencer (538/1143) Gürgenç kapısına kadar gelince Atsız kaleye sığındı. Sencer de şehri mancınıkla dövmeye başladı. Zor durumda kalan Atsız elçiler ve hediyeler sunarak Sencer’den eman aldı. Varılan anlaşmaya göre Atsız Horasan’da ele geçirdiği bütün malları iade edecek ve Sencer’e bağlı kalacaktı. Atsız, daha sonra iki Bâtınî fedaiyi suikast düzenlemek üzere Merv’e gönderdiyse de bunda başarılı olamadı. Bunun üzerine Sencer, 542’de (1147) At-sız’a karşı üçüncü bir sefer düzenleyerek Gürgenç yakınlarına kadar geldiyse de Atsız, Ahûpûş adlı bir derviş vasıtasıyla kendini sultana affettirdi.
Atsız 1156’da ölünce oğlu İlarslan Gürgenç’e gelip tahta çıktı; Sencer de onun hârizmşahlığını tasdik etti. İlarslan, Karahıtaylar’ın hücumlarına karşı koymakla beraber onlara vergi ödemekten kurtulamadı.
İlarslan’ın ölümünden (568/1173) sonra. Cend valisi olan oğlu Alâeddin Tekiş Karahıtaylar’la anlaşarak büyük bir ordu ile Gürgenç’e yürüdü; bunun üzerine rakibi Sultan Şah Mahmud Gürgenç’İ terkede-rek Horasan’a kaçtı. Bâtınîler’e karşı çıktığı bir seferde hastalanarak ölen (596/ 1200) Tekiş’in naaşı Gürgenç’e getirilerek kendisi tarafından İnşa ettirilen büyük medresedeki türbeye defnedildi.
Hârizmşah Muhammed b. Tekiş devrinde Gurlular’dan Şehâbeddin büyük bir ordu ile Hârizm’e geldi ve Karasu’da Hârizm ordusunu yenerek Gürgenç’İ muhasara etti. Ancak basan sağlayamayıp geri çekildi (600/1204).
Moğollar Otrar hadisesinden sonra Hârizm’i istilâ etmeye karar verdiler. Hârizmşah Muhammed b. Tekiş Cengiz Hana mukavemet edemeyip ülkeyi ter-ketti ve 617’de (1220) Âbeskûn adalarından birinde öldü. Yerine veliaht tayin ettiği oğlu Celâleddin Hârizmşah geçti.
Halk, Gürgenç’i kuşatan Moğol ordusuna karşı şehri birkaç ay savunabildi. Sonunda şehre giren Moğollar yakaladıklarını öldürdüler ve şehri yakıp yıktılar; Amuderya bentlerini açarak her tarafı sular altında bıraktılar. Gürgenç harabeye döndü; medreseler, kütüphaneler ve diğer bütün eserler mahvoldu (618/ 1221). Yalnız Tekiş’in türbesiyle eski saray ayakta kalabildi. Tarihçi İbnü’l-Esîr, Gürgenç’in akıbetinin Moğol istilâsına uğrayan diğer şehirlerden daha kötü olduğunu, diğer şehirlerde katliamdan kurtulanlar bulunduğu halde buradaki halkın suda boğulduğunu veya enkaz altında kalarak can verdiğini kaydeder.
Moğollar şehrin adını Orgenç’e çevirdiler ve bu ad günümüze kadar geldi. Ancak yeni şehir, Ceyhun’un Hazar denizine dökülen başka bir kolunun sağ kıyısında inşa edilmiştir (628/1231). Şimdiki Künye Ürgenç ise XIX. yüzyıla aittir.
Yâkût el-Hamevî, Moğol istilâsından önce 616’da (1219) ziyaret ettiği Gür-genç’ten daha güzel, daha zengin ve daha büyük bir şehir görmediğini söyler. Moğol istilâsından sonra Gürgenç artık başşehir hüviyetini koruyamamış ve Celâleddin Hârizmşah da babası Muhammed b. Tekiş gibi Moğollar karşısında tutunamayarak 1221 yılında Hârizm’den Hindistan’a gitmiştir. Şehir daha sonra imar edilerek tekrar canlandırılmıştır. Müslüman ve Avrupalı seyyahlar Ürgenç’i Batı Asya ve Avrupa ile Uzakdoğu ticaret yolu üzerindeki en büyük şehirlerden biri olarak nitelendirmişlerdir. VII. (XIII.) yüzyılda yaşayan Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî de Ürgenç’i (Cürcâniyye) büyük ve güzel bir şehir olarak tanıttıktan sonra halkın tamamının Mu’tezile mezhebine mensup bulunduğunu, bakkal, kasap ve fırıncıların dahi aynı zamanda iyi bir asker olduğunu, şehirde çok sayıda sanatkârın yaşadığını ve bunların mesleklerini büyük bir özenle icra ettiklerini söyler.
Timur 1388’de Ürgenç’i istilâ ederek halkını Semerkant’a sürdü ve şehrin yıkılan yerlerine arpa ekilmesini istedi. Ürgenç daha sonraki yıllarda Timurlu Şâh-ruh Mirza tarafından imar edildi. Tekrar büyük bir nüfusa sahip olan Ürgenç Timur’un torunları tarafından başşehir seçildi. Bununla beraber Timur’un istilâsından sonra eski ticarî önemini kazanamadı, özbekler’den Ebülhayr Han, Ürgenç Valisi Nâsırüddin Sultan ibrahim’i buradan uzaklaştırarak Timurlu hâkimiyetine son verdiyse de sonra iklimini beğenmediği için kendisi de buradan ayrıldl (834/1430-31).
Arap Muhammed Han dönemine kadar Hîve hanlarının başşehri olan Ürgenç, 1645’ten sonra Hîve’nin kuzeydoğusunda Yeni Ürgenç adıyla tekrar kuruldu.
TDV İslâm Ansiklopedisi