Hak. Allah’ın isimlerinden (esmâ-i hüsnâ) bîri.
Hak kelimesi “gerçek, doğru ve sabit olmak, gerekli ve lâyık olmak, olabilirlik niteliği taşımak, sürekli var olmak, gerçeğe uygun bulunmak; bir şeyi sabit ve gerekli kılmak” anlamlarında masdar ve bu anlamlara dayalı bir sıfat olup Allah’a nisbet edildiğinde “bizzat ve sürekli olarak var olan, gerçekliği mevcut bulunan, varlığı ve ulûhiyyeti fiilen tahakkuk eden” mânasına gelir. Ebü’l-Kâ-sım ez-Zeccâcî, esmâ-i hüsnâyı dil açısından incelediği eserinde kelimenin kapsamlı muhtevasından hareketle hak için şöyle demektedir: “Allah’ın zâtı hak olduğu gibi O’ndan gelen ve O’na rücû eden her şey de haktır; ayrıca emrettiği ve yasakladığı hususlar uyarınca hareket etmek de kullar için haktır yani gereklidir”.
Kur’ân-ı Kerim’de hak kelimesi yirmisi harf-i ta’rifsiz olmak üzere 247 yerde geçmektedir. Buna aynı kökten türeyen on dört isimle yirmi altı fiil sigası da eklenince sayı 287’ye ulaşır. Bu zengin kullanım içinde hak kavramı Allah’a pek çok yerde nisbet edilmekte olup bunların bazısında esmâ-i hüsnâdan biri olarak doğrudan zât-ı ilâhiyyeye izafe edilmektedir (bk. Kehf 18/44; Hac 22/6, 62; Nûr 24/25; Lokman 31/30). Hak bir âyette, “görünen ve görünmeyen âlemlerin sahibi” mânasındaki melik ismiyle birlikte kullanılırken (Tâhâ 20/ 114) bazı âyetlerde, doksan dokuz isim listesinde yer almayan “besleyip geliştiren” anlamındaki rab (Yûnus 10/32), “ulûhiyyeti veya adaleti apaçık” anlamındaki mübin (Nûr 24/25; Beyzâvî, 111, 192), “gerçek dost ve yardımcı” mânasındaki mevlâ (En’âm 6/62, Yûnus 10/ 30) isimleriyle muhteva zenginliği kazanmaktadır. Hak, muhtelif âyetlerde hakkın Allah’tan, Allah nezdinden olduğu, O’nun vaadinin mutlaka gerçekleşeceği belirtilmek suretiyle de O’na nisbet edilmiş, ayrıca çeşitli ilâhî fiillerin hakla vuku bulduğu anlatılmıştır.
Kur’ân-ı Kerîm’in tamamına yakın kısmında sık sık tekrarlanan hak kavramı Allahtan başka Hz. Peygamber’e (meselâ bk. Bakara 2/119; Tevbe 9/62; Neml 27/79), Kur’an’a (Bakara 2/176; Yûnus 10/94) ve dine de (Tevbe 9/29, 33; İsrâ 17/81) nisbet edilmektedir.
Hak kavramı, Tirmizî esmâ-i hüsnâ listeleri dışında başka hadislerde de çeşitli sığalarla Allah’a nisbet edilmiştir. Abdullah b. Abbas’ın rivayet ettiği bir hadiste Resûl-i Ekrem’in teheccüd na-maztndaki duasında hak kelimesi şöyle tekrarlanmaktadır: “Allahım! Sen haksin, vaadin hak, sözün haktır: sana kavuşmak haktır, cennet hak, cehennem haktır: peygamberler haktır; kıyametin kopması haktır”. Hz. Peygamber telbiye duası sırasında. “Emrin baş üstüne, ey gerçek Tanrı (ilâhü’l-hak), emrin baş üstüne!” anlamındaki niyazında “ilâhü’l-hak” tabiriyle Câhiliye Arapları’nın tapındığı tanrıların hiçbir gerçeklik taşımadığına işaret etmiştir.
Âlimler hak kavramında iki temel mâna tesbit etmişlerdir: Var oluş ve gerçeğe uygunluk (vücûd ve mutabakat). Buradaki var oluş zât-ı ilâhiyyeye izafe edildiğinden zamanın hem başlangıcı hem de sonu itibariyle sınırsız (ezelî ve ebedî) olarak kabul edilir. Buna göre hak, sıfat anlamıyla vâcibü’l-vücûd (varlığı kendinden ve zaruri olan) kavramıyla birleşir. Nitekim Gazzâlî hakkı bu manasıyla zatî isimlerden saymış ve onun esmâ-i hüsnâ içinde lafza-i celâlden hemen sonra geldiğini söylemiştir. Ayrıca Gazzâlî, hakkın kapsadığı var oluşu hem zihin hem obje hem de marifet açısından değerlendirmiş ve zât-ı ilâhiyyenin gerek zihnen gerekse tabiat nesnelerinin şehadetiyle en belirgin şekilde ispat edilen ve en iyi tanınabilen bir varlık olduğunu belirtmiştir. Zâtın bu yöntemlerle tanınması da hakkın gerçeğe uygunluk anlamını dile getirmektedir. Hak isminin kapsadığı gerçeğe uygunluk, bütün yaratılmışlık özelliklerinden münezzeh bulunan Allah ile tabiat ve Kur’an arasında aranmalıdır. Son derece karmaşık, fakat ahenkli ve düzenli iç içe sistemlerden oluşan tabiatın yaratıcısı ve yöneticisinin yetkin sıfatlarıyla uyum içinde olması, onlardaki mükemmeliyeti aksettirmesi Allah ile tabiat arasındaki mutabakatı oluşturur. Bununla birlikte madde âlemi maddeden münezzeh olanı isabetli bir şekilde niteleyemeyeceği veya maddeyi gözlemleyip inceleyenler kendiliklerinden bu ulvî sonuca ulaşamayacakları için Allah zâtını Kur’an’mda tanıtmış, isim veya sıfat denilen kavramlarla inananların ulûhiy-yet bilgisini zâtındaki hakikate uygun hale getirmiştir. Râgıb el-İsfahânî’nin, hakkın temel mânalarından ikisini “hikmete uygun olarak yaratan” ve “hikmete uygun olarak yaratılan” şeklinde belirtmesi de bu amaca yönelik olmalıdır. Nitekim Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki “yergi gerektiren şeye kudreti taalluk etmeyen”, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî “sözünde yalan, vaadinde aykırılık ve fiilinde hikmetsizlik bulunmayan”, Ebül-Bekâ el-Kefevî de “hiçbir fiili çirkin olmayan” tarzındaki ifadeleriyle aynı mânayı vurgulamak istemişlerdir.
Hak ismi. kıdem ve beka kavramlarını da içerecek şekilde vücûd mânası göz önünde bulundurularak zâtı isimler içinde mütalaa edilmiştir. Buna göre hak “fiilen var olan. ezelî ve ebedî, mevcudiyeti ve ulûhiyyeti gerçek olan” anlamına gelir. Hak isminin “varlığı zorunlu” anlamıyla Allah, varlığının başlangıcı olmaması itibariyle evvel, “varlığının sonu olmayan, ebedî hayatla diri” mânalanyla âhir. bakî, vâris ve hay isimleriyle münasebeti vardır.
TDV İslâm Ansiklopedisi