Hâlidiyye. Nakşibendiyye tarikatının Hâlid el-Bağdâdî’ye (ö. 1242/1827) nisbet edilen kolu.
Yetiştirdiği çok sayıda halifeyi İslâm dünyasının çeşitli bölgelerine göndererek tarikatının yaygınlık kazanması için büyük gayret gösteren Hâlid el-Bağdâdî Hâlidiyye’nin kendisinden sonra devamını sağlamak için bazı tedbirler aldı. Bunların başında rabıtanın sadece kendisine yapılabileceğini ilân etmesi gelir. Böylece Bağdadî tarikatın çeşitli kollara bölünmesini önlemeyi amaçlamış olmalıdır, ölümünden kısa bir süre önce düzenlediği vasiyetnamede yerine vasî ve başha-life olarak Şam’daki hankahinda ikamet eden İsmail el-Enârânryi tayin eden Hâlid el-Bağdâdî’nin arzuladığı birlik bir müddet sonra dağıldı. Gömüldüğü Şam Hankahı hiçbir zaman bir tarikat merkezi (âsitâne) haline getirilemedi. Çok geniş bir coğrafyada faaliyet gösteren halifeleri bağımsız hareket etmişler, hatta bazan birbirleriyle rekabete girişmişlerdir. Bunun sonucu olarak tarikat yer yer farklı özellikler kazandı. Bununla birlikte genellikle aslî kimliğini korumayı başardı.
Hâlidiyye özellikle Kuzey İrak’ta. Doğu Anadolu’da ve İran’ın Kürtler’in yaşadığı kuzeybatı vilâyetlerinde büyük gelişme gösterdi. Bu bölgelerdeki Hâlidî şeyhlerinin önemli bir özelliği, birkaç ailenin tekelinde bulunan şeyhlik makamının babadan oğula intikal etmesi ve buna bağlı olarak şeyhlerin önemli bir siyasî etkinliğe ve çeşitli imkânlara sahip olmalarıdır.
Hâlid el-Bağdâdî’nin önde gelen halifelerinden olan Osman Sirâceddin et-Tavîlî (ö. 1866) bu tür Kürt-Hâlidî şeyh ailelerinin kurucularındandır. İran sınırlarına yakın bir bölgede oturan Osman Sirâ-ceddin’in hem soyunu hem de tarikat silsilesini devam ettiren kişiler arasında Ömer Ziyâeddin ile (ö. 1900) oğulları Muhammed Necmeddin{ö. 1919), Muhammed Alâeddin (ö. 1953) ve Alâeddin’in oğlu Şeyh Osman Sirâceddin es-Sânî zikredilebilir. 1958’de Irak saltanat devrilince İran topraklarına geçen Osman es-Sânî (ö. 1997), İran şahının desteğiyle nüfuzunu sadece Kürtler arasında değil İran’ın bütün Sünnî azınlıkları arasında da yaymaya çalıştı. Halkı Şafiî olan ve XIX. yüzyılın ortalarında Hâlidî tarikatı ile tanışan Hazar denizi sahilindeki Tâliş bölgesinde başarılı oldu. 1979 İran İslâm devriminden sonra İran’dan ayrılıp faaliyetlerini önce Irak’ta, sonra Fransa’da ve Türkiye’de sürdürmek mecburiyetinde kaldı. Kuzey İrak’ta etkin olan bir başka Kürt-Hâlidî silsilesi de Seyyid Tâhâ Hakkâri’nin kurduğu Nehri silsilesidir. 1880 yılında İran Kürdistanı ile İran Azerbay-cam’nda büyük bir isyanın liderliğini yapan Şeyh Ubeydullah Seyyid Tâhâ’nın oğludur. Irak Kürtleri’nin siyasî hareketlerinde büyük rol oynayan Barzânî şeyhlerinin ilki olan Şeyh Tâceddin Seyyid Tâhâ’nın halifesiydi. Irak krallarına yakınlıkları ile tanınan Bâmernîler’i de bu tür aileler arasında zikretmek gerekir.
Hâlidiyye, Kürt bölgelerinde elde ettiği bütün başarılara rağmen bu bölgelerde çok derin ve tarihî köklere sahip olan Kâdiriyye tarikatını büsbütün gölgeleye-medi. Bu iki tarikat zamanla birbiriyle kaynaştı. Birçok yerde, meselâ Mehâbâd Tekkesi’nde hem Nakşî hem Kâdirî âyini icra edilmeye başlandı.
Hâlidî şeyhlerinin siyasî mücadelelerde Ön plana çıktıkları bir başka bölge Kuzey Kafkasya’dır. Hâlid el-Bağdâdî’nin önde gelen halifelerinden İsmail Şİrvânî, XIX. yüzyılın ilk on yılında Hâlidiyye’nin Kuzey Kafkasya’da yayılmasını sağladı. Bu bölgeye Has Muhammed Şirvânî’-yi halife olarak tayin eden İsmail Şirvânî’nin silsilesini Muhammed Yarağî ve Ce-mâleddin Gazi-Gumûkî sürdürdüler. Ya-rağfnin müridlerinden Gazi Muhammed, Kuzey Kafkasya’da Ruslar’a karşı direniş hareketlerini yeniden başlattı. Gazi Muhammed (ö. 1832) ve onun yerine geçen Hamza Beg(ö. 1834) Ruslar tarafından şehid edildi. Cemâleddin Gazi-Gumûkî’-nin müridlerinden Şeyh Şâmil önemli zaferler elde ederek yirmi beş yıl kadar Ruslar’a karşı koydu ve sonuçta 18S9’da teslim olmak mecburiyetinde kaldı. Diğer Hâlidî şeyhleri de XIX. yüzyıl boyunca ve bilhassa 1877’de vuku bulan büyük kıyamda Kuzey Kafkasyalılar’ın direniş hareketlerinde önemli rol oynadılar. 1917′-de çarlık rejimi devrilince Uzun Hacı ve Hotsolu Necmeddln adlı iki Hâlidî şeyhi 1921’e kadar varlığını sürdüren Kuzey Kafkasya Cumhurîyeti’ni kurdular. Sovyetler dönemi boyunca bölge halkı İsla-mî kimliğini büyük ölçüde Hâlidî şeyhlerinin gayret ve nüfuzları sayesinde koruyabildi. Kuzey Kafkasyalı Hâlidî şeyhlerinin bir başka özelliği, bölgenin eski örf ve âdetlerinin yerine şer*î kanunların hâkim kılınması için sürekli şekilde teşebbüste bulunmalarıdır.
Hâlidiyye tarikatı, Hâlid’in Mekke’ye halife tayin ettiği Şeyh Abdullah MekkT-nin müridlerinden Fethullah b. Safar Ali Minâvüzfnin (ö. 1852) gayretleriyle Rus hâkimiyeti altındaki diğer bir bölge olan İdil-Urallar’a girdi. Kazan Tatarları arasında Hâlidiyye’yi yayan şeyhlerin en etkilisi Çistavlı Şeyh Mehmed Zâkir Efen-di’dir. Tataristan ve Başkırdistan Hâlidî şeyhlerinin en önemli lideri ise “mana sultanı” unvanı ile anılan Şeyh Zeynullah Resulev’dir. Buhara Nakşibendî şeyhlerinden icazet alan Şeyh Zeynullah, 1870’te İstanbul’a uğradığı zaman Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî’ye intisap ederek Hâlidî icazeti aldı ve memleketine dönünce büyük bir hızla tarikatı yaymaya başladı. Ruslar tarafından memleketinden bir müddet için sürüldükten sonra bazı Tatar ulemâsının engellemelerine rağmen Troytsk şehrinde bir medrese kurdu. Bu medreseyi yalnız Tatar ve Baş-kırtlar için değil Kazak ve Sibirya müslümanları için de Hâlidiyye’nin bir yayılma noktası ve önemli bir ilim merkezi haline getirdi. Kuzey Kafkasyalı Hâlidî şeyhlerinin aksine siyasî mücadelelerden uzak kalmayı uygun gören Resulev kültür faaliyetlerine daha çok önem verdi. Âlim-can Barudî ve Rızâeddin Fahreddin gibi büyük ilmî şahsiyetlerin Resulev’in mü-ridleri arasında bulunması dikkat çekicidir. Oğlu ve halifesi Abdurrahman 1941′-de Rusya ve Sibirya müslümanlan Diyanet İşleri başkanlığına getirildi. Bunun dışında, Sovyetler döneminde Hâlidiyye’-nin İdil-Urallar’da ne derece faal olduğu konusunda kesin bir şey söylemek mümkün değildir.
Arap dünyasında Hâlidiyye’nin en yaygın olduğu ülke Suriye’dir. Tarikatın Şam’da kök salmasına meşhur Hânı ailesinin büyük katkısı olmuştur. Hâlidiyye’nin temel kitaplarından el-Behcetü’s-seniy-ye fî âdâbi’t-tarîkati’1-aliyyeti’l-Hâ-Hdiyyeti’n’Nakşibendiyye’nm yazan Şeyh Muhammed b. Abdullah el-Hânî ile (ö, 1862), el-Hadâ’iku’I-verdiyye fîha-kâ’iki ecillâ’i’n-Nakşibendiyye ve es-Sa’âdetü’l-ebediyye fîmâ câ*e bihi’n-Nakşibendiyye’nm yazarı Şeyh Abdül-mecîd b. Muhammed el-Hânî (ö. 1900) bu ailenin en önemli şahsiyetlerindendir. XX. yüzyılda Şam’da faaliyet gösteren Hâlidî şeyhlerinin çoğunun silsilesi Siirtli îsâ b. Talha’ya (ö. 1913} ulaşır. Halifelerinden Şeyh Ahmed Küftârû uzun yıllar Suriye Cumhuriyeti müftülüğü yapmıştır. Suriye’nin diğer şehirlerinde de birçok Hâlidî şeyhi faaliyet göstermiştir. Bunlar arasında, silsileleri Hâlid el-Bağdâdî’nin Humus’taki halifesi Şeyh Ahmed TuzuktTye ulaşan ve İhvân-ı Müsli-mîn’in Suriye kolu ile yakından iş birliği yapan Şeyh Muhammed Hamîd el-Ha-mevî (ö. 1969) ve Halepli Şeyh Muhammed Nebhân (ö. 1975) Suriye iktidarlarına karşı cephe almışlardır. Lübnan’ın Trablus şehri Hâlid el-Bağdâdfnin halifelerinden Ahmed b. Süleyman el-Ervâdî-nin (ö. 1858) zamanından beri Hâlidî tarikatının önemli bir merkezi olmuştur.
Hâlidiyye, Mısır’da uzun mazisi olan tarikatlar arasında önemli bir gelişme gösteremedi. GümüşhânevTnin halifelerinden bir Türk olan Mehmed Âşık Efendi için (ö. 1883) Mısır Hidivi Abbas’ın 1851′-de Kahire’de yaptırdığı tekkeye 19S4’te Mısır hükümetince el konuldu. Mehmed Âşık Efendi’nin silsilesinin bugüne kadar devam ettiği bilinmektedir. Gümüşhânevî’nin 1873’te Kahire’yi ziyareti sırasında hilâfet verdiği Mısırlı Cevdet İbrahim (ö. 1932) şeyhlik makamını oğlu îsâ’ya bıraktı. Mısır’da Hâlidîler’in en hatırı sayılan siması Şeyh Muhammed Emîn el-Kürdrdir (ö. 1914). Uzun yıllar Haremeyn’de kaldıktan sonra Mısır’a geçen Şeyh Muhammed Emîn önceleri tarikatını yaymaktan çekindi. Ancak daha sonra rüyasında gördüğü mürşidi Şeyh Ömer’in bir emrine uyarak faaliyete başladı. Tasavvufa karşı düşmanca tavırlarıyla tanınan Selefîler’in muhalefetine rağmen oldukça başarılı çalışmalar yapan şeyhin yerine önce oğlu Necmeddin, daha sonra torunu Abdurrahman geçti.
Hâlidiyye’nin İslâm âleminin en uzak bölgelerine kadar yayılmasında Hâlid el-Bağdâdînin Mekke’ye tayin ettiği halifesi Abdullah Mekkî (Erzincânî} önemli bir rol oynadı. Onun müridleri arasında yalnız Türkler, Kırım ve Kazan Tatarları değil. Hâlidiyye’yi Güneydoğu Asya’ya götüren Sumatralı Şeyh İsmail Minangkabavî de bulunuyordu. 1856’da Singapur’a giden Şeyh İsmail ertesi yıl Riau saltanatının merkezi Penyengat adasına geçerek Sultan Muhammed Yûsuf’un Hâlidiyye’ye intisap etmesini sağladı. Malezya’da Pi-nang şehrine yakın Pondok Upeh köyünde bir Hâlidî merkezi kuran Şeyh İsmail halife bırakmadan vefat etti. Abdullah Mekkî’nin ölümünden sonra Mekke’de faaliyet gösteren halifeleri Şeyh Yahya Dağistânî ile Şeyh Süleyman Kırımî hac yaptıktan sonra bir süre Mekke’de ikamet eden birçok Cavalı ve Sumatralı’ya icazet vererek tarikatın Güneydoğu Asya’da yayılmasını sağladılar. Kırımlı Şeyh Süleyman’ın halifesi Şeyh Süleyman Züh-dü’nün Mekke’de kurduğu Cebelikubeys Hâlidî Tekkesi Güneydoğu Asyalı hacılar arasında büyük şöhret kazandı. Bu tekkede yetiştikten sonra Cava ve Sumat-ra’nın çeşitli yerlerinde Hâlidiyye’yi yayanlar arasında Şeyh Celâleddin Cangking (Batı Sumatra), Hacı Muhammed Ar-sat (Cava) ve Şeyh Abdülvehhâb Rokan’i özellikle zikretmek gerekir. Şeyh Abdülvehhâb, 1868’de Sumatra’nm kuzeyinde Lengkat şehri yakınlarında bir “pasant-ren” (hem medrese hem tekke vazifesini gören kurum) tesis etti. Bâbüsselâm adıyla da tanınan bu kurum Şeyh Abdülvehhâb’ın vefatından sonra (1926) ilim ve tarikat merkezi ve Sumatra’nm başlıca ziyaretgâhlarından biri oldu. Şeyh Abdülvehhâb’ın tayin ettiği 126 halifeden Hacı Osman b. Muhammed (ö. 1984), Malezya’nın Johore eyaletinde hâlâ faaliyetlerini sürdüren bir Hâlidî pasantreni kurdu. Son devir Malezya Hâlidî şeyhlerinden biri de silsilesi başka bir yolla Şeyh
Süleyman Zühdü’ye ulaşan Hacı Ma’rûf-tur (ö. 1994). Bütün ülkede büyük bir saygıya mazhar olan Hacı Ma’rûf’un Negeri Sembilan eyaletinde kurduğu pasantren faaliyetlerine devam etmektedir.
Malezya ve Endonezya Hâlidî şeyhlerinin bir özelliği de müridlerini yılın muhtelif zamanlarında süresi on İle kırk gün arasında değişen bir nevi toplu halvete sokmalarıdır. Ortadoğu Hâlidîleri arasında pek rastlanmayan bu uygulamanın ne zaman ve kimin tarafından tarikat usullerine ilâve edildiği bilinmemektedir.
Anadolu’da Halidilik, Silsilesi, Özellikleri, Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi