Hive Hanlığı Tarihi, Hükümdarları, Dönemleri, Hakkında Bilgi

1512-1920 yıllan arasında Hârizm’de hüküm süren bir müslüman Türk devleti.

Hârizm bölgesinde kurulduğu için Hârizm Hanlığı olarak da bilinen devletin adı, özellikle XVIII. yüzyılda Rus ve Batı Avru­pa kaynaklarında Hîve Hanlığı şeklinde geçer. Hanedanın kurucuları, idareleri al­tındaki Özbek kabileleriyle 1S11’de Hârizm’i ele geçiren Yadigâr Han’ın oğulla­rından İlbars ve Balbars hanlardır. Bun­ların soyu, Cuci’nin beşinci oğlu olup Öz­bek hanlarının atası kabul edilen Şiban Han nesline mensup Arabşah b. Pûlâd’a kadar indiğinden hanedana Arapşahlar (Arapşâhî) veya Yâdigârîler de (Yâdigâroğulları) denmiştir. Aile, aynı dönemlerde Semerkant-Amuderya bölgesinde bulu­nan Şeybânîler’in (Özbekler) ayrı bir kolu olarak zikredilir.

Özbek ve Türkmenler’den teşkil ettiği kuvvetlerle Hârizm’e hâkim olan ve ba­ğımsız bir hanlık kuran İlbars’tan (ö. 1538) sonra ülkede iç karışıklıklar çıktı. Bu dö­nemlerde asıl Özbek Devleti ile hanlığın münasebetleri iyi değildi. Arapşahlar, sık sık Safevîler’le Özbekler’e karşı iş birliği dahi yapmışlardı. Nitekim hanlık Özbek Hanı Ubeydullah tarafından 1538″de isti­lâ edildi. Her ne kadar hanlık bir yıl sonra Ubeydullah Han’ın hâkimiyetinden kur-tulmuşsa da karışıklıklar bir süre daha devam etti. XVI. yüzyıl boyunca Arapşah­lar Ürgenç’te oturdular. 1557-1558’de bir ara Hîve hanlığın merkezi oldu; fakat Arap Muhammed Han döneminde yeni­den merkez oluncaya kadar burası küçük bir yerleşme yeri olarak kaldı. Özellikle Amuderya’nın mecrasını değiştirerek Hazar denizi yerine Aral gölüne dökülme­ye başlaması yüzünden meydana gelen kuraklık ülkenin iktisadî hayatını altüst ettiği gibi zamanla Ürgenç’in terkedilme-sine ve tarihi hakkında çok az bilgi bulu­nan, kuruluşu arkeolojik kalıntılara göre VI-VIII. asırlara kadar İnen. Arap coğraf­yacılarının eserlerinde X. yüzyılda adına rastlanan Hîve’nin hanlık merkezi haline gelişine de zemin hazırladı. Hîve daha ön­ce de 1221 yılından itibaren Moğol. 13881-den itibaren de Timur imparatorlukları­na başkentlik yapmıştı. Bütün bu karışık­lıklar Özbekler ile Safevîler’in işine yaradı. Özbek Hükümdarı II. Abdullah Han 1593’te Hârizm ülkesine girdi. Teslim olan şehzadelerin çoğunu ortadan kaldırdı. Halk­tan ağır vergiler topladı. 1598’de II. Ab­dullah Han’ın ölümüyle Özbek işgali sona erdi. Abdullah Han’ın seferi esnasında ka­çıp İran Hükümdarı Şah Abbas’a sığınan Hacı Muhammed (Hacim) Han (1598-1603) ülkesine dönerek duruma hâkim oldu.

Hacı Muhammed Han’ın yerine geçen oğlu Arap Muhammed Han dönemi (1603-1623) hanlığın yeniden diriliş devri olmuş­tur. Bu dönemde merkezin Hîve’ye taşın­ması hanlığın Hîve Hanlığı olarak tanın­masına zemin hazırladı. Fakat Arap Mu­hammed Han’ın vefatından sonra oğul­lan [449] arasında başlayan taht kavgaları kısa zamanda ülkeyi yeniden karışıklığa sürükledi. Bu karışıklık, Türkmenlerin desteğini kazanan İsfendiyar’ın duruma hâkim olması ile son buldu. İsfendiyar Han’ın en büyük rakibi olan Ebülgazi Bahadır ise önce Özbek İleri gelenlerinin re’-yi ile Ürgenç’te han ilân edildi (1642). Da­ha sonra Buhara’da hüküm süren Cano-ğullan’nın ele geçirmiş oldukları Hîve’den çekilmeleriyle başşehire döndü ve bütün Hârizm’i hâkimiyeti altına alarak Hîve ha­nı oidu (1645). İlk işi de İsfendiyar Han’a destek vermiş olan Türkmenler’! cezalan­dırmak oldu.

1663 yılına kadar hüküm süren Ebül­gazi Bahadır Han, Hîve Hanlığı’nı Orta As­ya’nın en kuvvetli devletlerinden biri ha­line getirdi. Kendisinden sonra yerine ge­çen oğlu Enûşe Han da (1663-1687) 1681-1685 yıllarında Buhara Şeybânîleri’ne (Canoğullan) karşı üç sefer düzenledi, Semer-kant ve çevresini ele geçirmeye muvaffak oldu. Fakat Enûşe Han’ın bu saldırgan po­litikası Buhara Özbekleri’nce büyük bir tepkiyle karşılandı ve Hîveliler işgal ettik­leri toprakları terketmek mecburiyetin­de kaldılar. Bununla da yetinmeyen Buharalılar 1687’de Hîve’ye girdiler. Buhara Hükümdarı Subhan Kulı Han, Hârizm’in başına Şah Niyaz Işık Ağa’yı getirerek ül­keyi tamamıyla kendi idaresine sokmak istedi. Fakat Hârizm’e vali tayin edilen Şah Niyaz müstakil hareket etti, hatta kendi­ni desteklemesi için Rus Çarı I. Petro’dan yardım istedi. Petro. Hârizm’i himayesi­ne aldığına dair 1700 yazında Şah Niyaz’a bir mektup gönderdiyse de bundan bir sonuç çıkmadı. Bir müddet sonra Arap Muhammed (1702-! 717) hem Şah Niyaz’ı ortadan kaldırdı hem de Hârizm’deki Bu­hara hâkimiyetine son verdi. Halefi Şîr Gazi Han ise (1715-1728) Petro’nun Hîve’-yi işgal amacıyla gönderdiği 750 kişilik bir kuvveti İmha etti. Hîve tarihçilerinden Muhammed Munis Mîrâb ile Babacan b. Hudayberdi Mangıt bu hadiseyi ülke ta­rihinde görülmeyen bir kahramanlık ola­rak kaydetmişlerdir.

Şîr Gazi Han’ın 1728’de öldürülmesi üzerine ülkede tekrar karışıklıklar baş gösterdi. Fakat bir müddet sonra İlbars Han’ın (1728-1740) başa geçmesiyle du­rum yeniden düzeldi. Bilhassa Türkmen-ler’i de kendi safın» çekmeyi başaran İl­bars Han, Nâdir Şah’ın 1739’da Hindistan seferine çıkmasından faydalanarak Hora­san’ı yağmalayıp pek çok İranlı’yı esir al­dı; ancak bu olay Hîve ile İran’ın arasının açılmasına sebep oldu. Nitekim ertesi yıl İran’a dönen Nâdir Şah kanlı bir muhare­beden sonra Hîve’yi işgal etti ve İlbars Han ile ileri gelen beylerini idam ettirdi. Nâdir Şah, 1747’de öldürülmesine kadar Hîve’yi kendi tayin ettiği valilerle idare et­meye çalıştı. Hîve ile İran arasında bu mücadeleler devam ederken Ruslar’ın teşvi­kiyle Küçük Orda Kazak Hanı Ebü’l-Hayr 1740 sonlarında Hîve’yi işgal etmiş, an­cak Nâdir Şahtan korktuğu için bir müd­det sonra çekilmek mecburiyetinde kal­mıştı.

Nâdir Şah’ın öldürülmesinden sonra es­ki Kazak liderlerinden Gâib (1747-1757) kendisinin hanlığını ve Hîve’nin istiklâlini ilân etti. Gâib Han hükümdarlığı zamanın­da ülkede birliği yeniden kurmaya ve bo­zulmuş olan devlet düzenini tesis etme­ye çalıştı. Fakat kardeşi Abdullah’ın ha­zırladığı bir İsyan sonucu tahtını kaybet­ti ve ancak Kazaklar’a sığınarak hayatını kurtarabildi. Böylece Hîve tarihinde yeni bir karışıklık dönemi başladı. Bir yıl sonra Abdullah Han’ı deviren Şîr Gazi Han’ın yeğeni Timur Gazi Han (1758-1763) Hîve tahtına geçti. Hîve’deki bu olaylar hanlı­ğın tebaasını oluşturan Özbek, Türkmen ve Karakalpak boyları arasında rekabetin doğmasına sebep oldu. Dolayısıyla boy beyleri ülkenin her meselesinde hanlar­dan sonra söz sahibi kişiler durumuna geldiler. Nitekim boy beylerinden Muham-med Emin İnak, 1763’te Timur Gazi Han’ı öldürerek yerine Gâib Han’ın küçük oğ­lu Ebülgazi’yi getirdi. Fakat Ebülgazi bir kukladan ibaretti ve bütün yetkiler Mu-hammed Emin’de bulunuyordu. 1767’de ülkede çıkan veba Hîve’yi etkiledi, burada yalnızca kırk kadar fakir aile kaldı. 1770’e doğru Yomut Türkmenleri şehre saldırıp tahrip ettiler. Bütün bu felâketler, Muhammed Emin’in Sartlar’ı idarî kademe­lere getirmesine ve onların âdetlerinin benimsenmesine bağlandı.

Ardından Muhammed Emin’in oğlu İvaz (Avaz) Beg idareyi ele geçirdi. Kabi-leci bir zihniyetle hareket eden İvaz Han (1790-1804), Hîve halkını meydana geti­ren diğer kabilelerin ve boyların huzursuz olmasına sebep oldu; onun tarafgir ida­resine tahammül edemeyen Yomut Türk­menleri ayaklandı. Bu olay, Özbek boyları ile Türkmen boylan arasında daha önce mevcut olan rekabetin düşmanlık haline gelmesine yol açtı. Bu da Hîve Hanlığı’nın dış düşmanlarına ve özellikle Ruslar’ın işine yaradı. Gerçekten Hîve’deki bu iç re­kabetten en çok istifade eden güneye doğru hızla yayılmakta olan Ruslar oldu.

İvaz Han’ın 1804’te ölümü üzerine ye­rine büyük oğlu İltüzer, tahtta bulunan Ebülgazi’yi uzaklaştırarak hanlığını ilân etti (Kasım 1804). İltüzer Han, kısa süren saltanatı devrinde boylar arasındaki ihti­lâfları gidermediği gibi boy beylerini dev­letin idaresinden uzak tutarak onları küs­türdü. Bazı Şart ailelerinin ileri gelenleri­ni etrafına topladı ve ülkede tam bir dik­tatörlük kurdu. Ancak İltüzer’in kardeşi ve halefi Muhammed Rahim Han (1806-1825) başa geçer geçmez boy beylerinin gönlünü alarak ülkedeki huzursuzluğa son verdi. Muhammed Rahim’in halk üzerin­de bıraktığı iyi intiba kısa zamanda kom­şu ülkeler üzerinde de tesirini gösterdi. Nitekim Merv bölgesi Türkmenler’i 1822’de tâbi oldukları Buhara’dan ayrılarak Hî­ve hâkimiyetini kabul ettiklerini bildirdi­ler. Ancak bu durum, esasen bozuk olan Hîve-Buhara münasebetlerinin daha da kötüleşmesine sebep oldu. İki müslüman ülke arasında başlayan mücadele taraf­ların oldukça yıpranmasına yol açtı.

Muhammed Rahim Han’dan sonra ye­rine geçen oğlu Allahkulı Han’ın (1825-1842) saltanat dönemi Hîve Hanlığı’nın en iyi devirlerinden birini teşkil etti. Allah­kulı Han’ın gösterdiği başarı bilhassa İran ve Buhara’da kıskançlık doğurdu. Ruslar da bundan faydalandılar ve i 830’ların ba­şından itibaren İranlılar Merv ve Herat istikametinde genişlemeye. Buhara Emir-liği’ni de silâhlandırıp harbe teşvik ettiler. Sonunda Ruslar’ın Buhara emîrine savaş malzemesi götüren bir müfrezesinin Hî­ve topraklarından zorla geçmeye kalkma­sı, Hîve kuvvetlerinin de bunları yakala­yıp esir alması Rusya ile Hîve’nin arasını açtı ve Ruslar’ın Hîve Hanlığı’na karşı ilk ciddi seferlerini yapmalarına sebep oldu. Esas maksatları, Türkistan’a inmekte en büyük engel olarak gördükleri Hîve Han-lığı’nı kontrol altına almak olan Ruslar, General Perovsky kumandasında 13.000 kişilik bir kuvveti Hîve’ye gönderdiler (14 Kasım 1839). Fakat 5 Aralık 1839’da Man-gışlak’ın Üstyurt bölgesindeki Beş Tumak vahasında yapılan savaşı kaybetti­ler ve Orenburg’a çekildiler. Perovsky’nin amacı, Orenburg’da gerekli takviyeyi al­dıktan sonra 1840 baharında yeniden Hî­ve üzerine yürümekti. Fakat bu sırada İn­giltere’nin yaptığı müdahale savaş duru­muna son verdi. Ruslar’ın Hîve ve Türkis­tan’ı almaları halinde Hindistan’daki hâ­kimiyetlerinin tehlikeye gireceğini düşü­nen İngilizler. Allahkulı Han’ı Rus esirleri­ni serbest bırakması için ikna ettiler. Bu­nun üzerine Ruslar kuvvetlerini geri çek­tiler.

Allahkulı Han’ın 1842’de ölümünden sonra yerine oğlu Rahim Kulı Han (1842-1846) Hîve tahtına çıktı. Rahim Kuh’nın saltanatı ile birlikte ülkenin uzak bölgele­rinde isyanlar başladı. Bu isyanlar içinde Rahim Kuh’yi en çok uğraştıranlar. Mur-gab yöresindeki Cemşîdîler ile Merv böl­gesindeki Sarık Türkmenleri’nin ayaklan­ması oldu. Zorlu bir mücadeleden sonra Cemşîdîler itaat altına alınabildiyse de Rahim Kulı’nin kardeşi Muhammed Emin kumandasında Türkmenler’e karşı sevke-dilen Hîve kuvvetleri mağlûp oldu. Bu ba­şarısızlık ülke içinde ve dışında Rahim Ku-lı Han’ın prestijini sarstı.

Rahim Kulı’nin yerine Hîve hanı olan kardeşi Muhammed Emin (1846-1855) kuvvetli bir orduyla tekrar Sarık Türk­menleri üzerine yürüdü; Cemşîdîler”in de yardımı ile Türkmenler’i ağır bir yenilgi­ye uğrattı. Fakat daha sonra onlara karşı uyguladığı sert politika, aşağı Murgab yö­resinde Teke Türkmenleri ile onların gü­neyinde Serahs bölgesinde yaşayan Salur Türkmenleri üzerinde olumsuz etki yap­tı. Daha önceki yıllarda Hîve Hanlığı’nın İran ile yaptığı mücadelelerde Hîve cep­hesinde çarpışmalarına rağmen zaman zaman Hîve kuvvetlerinin saldırısına uğ­rayıp mallarının talan edilmesini unutma­mış olan Teke Türkmenleri Muhammed Emin’e İsyan ettiler. Bu isyana karşı ha­zırlıklı olan Muhammed Emin Han, Teke Türkmenleri üzerine âni bir baskın yapa­rak onlara ağır zayiat verdirdi. Ancak Mu­hammed Emin’in bu seferleri Türkmen­ler’i kendi aralarında birleşmeye şevket­ti. Teke Türkmenleri önderliğindeki bir­leşik Türkmen kuvvetleri Hîve ordusunu 1855 baharında ağır bir yenilgiye uğrat­tı. Savaştan sonra Muhammed Emin Han öldürüldü. Onun yerine geçen Abdullah Han yeni bir ordu ile Türkmenler üzerine yürüdüyse de yapı­lan savaşta yenilerek öldürüldü ve Hîve Hanlığı Türkmenler üzerindeki hâkimiye­tini kaybetti.

Hîve hanlarının Türkmenler’le uğraş­masından faydalanan Ruslar Güney Kaza­kistan topraklarını işgal ederek Aral gö­lünün kuzey sahiline kadar indiler. Hîve ve Hokand hanlıklarının itirazlarına rağmen Aral’ın kuzey sahillerinde ve Siriderya’nm aynı göle döküldüğü kısımda kaleler İnşa ettiler. Bu arada Albay İgnatiyev ile şar­kiyatçı Hanikov başkanlığında bir heyeti Orta Asya’ya gönderen Ruslar buradaki ülkelerin askerî ve İktisadî yapısı hakkın­da bilgi edindiler. İgnatiyev ile Hanikov Rus hükümetine Önce Hokand’ın, ardın­dan Buhara ile Hîve’nin işgalini tavsiye et­tiler. Öte yandan Orta Asya Türk devlet­leri, Osmanlı Devleti’nin birlik ve beraber­lik tavsiyesine rağmen birbirleriyle sürek­li mücadele içinde bulunuyorlardı. Buha­ra ile Hîve’nin Merv bölgesi hâkimiyeti yü­zünden yaptıkları mücadelenin ardından bu defa Buhara ile Hokand arasında mü­cadele başladı.

Hîve tahtına geçen Kutluk Murad Han (Eylül 1855-Şubat 1856) ülkenin birliğini sağlamak için çalıştıysa da Yomut Türk-menleri’nin isyanını bastırmaya muvaffak olamadı. Bir müddet sonra vefat eden Kutluk Murad’ın yerine Hîve tahtına Mu­hammed Rahim Han’ın oğlu Said Muham­med Han (1856-1864) geçti. Said Muham­med Han ilk yıllarında devamlı olarak Yo­mut Türkmenleri ile uğraşmak zorunda kaldı. İgnatiyev başkanlığındaki Rus he­yeti 1858’de Hîve’yi ziyaret ettiği zaman Yomut isyanı kısmen bastırılmıştı. Fakat Said Muhammed Han’ın tarafgir idaresi ve bu arada özbekler’e karşı gösterdiği düşmanlık Türkmenler’in 1860’ta yeni­den isyan etmelerine sebep oldu. Hîve’de-ki bu iç karışıklıklar devleti hem çok meş­gul etti hem de zayıflattı; Ruslar’ın Ho­kand’ın kuzeybatı topraklarını istilâsının dahi farkına varılmadı. Macar seyyahı ve şarkiyatçısı Arminius Vâmbery, 1863’te Hîve’yi ziyaret ettiği zaman isyanların bastırılmış ve memleketin sükûnete ka­vuşmuş olduğunu görmüştü. Said Mu-hammed’in 1864’te vefatından sonra ye­rine oğlu Said Muhammed Rahim Bahadır Han geçti (1864-I910). Öte yandan 1856-1864 yılları arasında Kuzey ve Ku­zeybatı Hokand’! işgal etmiş olan Ruslar, istilâlarına hızla devam ederek 1866’ya kadar Hokand’ın geri kalan kısmını ve 1868’e kadar Buhara topraklarının dört­te üçünü ele geçirmişlerdi.

Ruslar. Orta Asya istilâsında kendileri­ne en büyük rakip olarak Hîve Hanlığfnı görüyorlardı. Ayrıca Hîve’ye doğusundan ve batısından ulaşmak için uzunca bir çö­lü aşmak gerekiyordu. Ülke kuzeyden ol­dukça güçlü mevzilerle çevrilmişti. Nite­kim bundan önceki istilâ teşebbüsleri bu yüzden başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Fa­kat Hokand ve Buhara’nın işgalinden son­ra Ruslar Hîve’yi de almak için harekete geçtiler. Ruslar’ın bu hazırlıklarını öğre­nen Said Muhammed Rahim Han barış yapmayı teklif ettiyse de onlardan cevap alamadı. Bunun üzerine büyük bir endişe­ye kapılarak İstanbul’a ve İngilizler’in Hin­distan valiliğine elçiler gönderip ülkesinin Rus istilâsından korunması için yardım istediyse de Buhara ve Hokand hanlıkla­rına olduğu gibi kendisine de yalnızca na­sihat edildi ve iyi komşuluk tavsiyesinde bulunuldu. Bu sırada Türkistan genel va­lisi General Kaufmann kumandasındaki Ruslar Hîve üzerine yürüdüler (Mart 1873). Üstün topçu ateşi sayesinde Hîve kuvvet­lerini yenerek Hîve’yi kuşattılar ve Hîveli-ler’İn kayıtsız şartsız teslim olmasını iste­diler; Türkmenler’in Hîve’yi savunmaya karar vermeleri üzerine de şehri şiddetli bir topçu ateşinden sonra ele geçirdiler (29 Mayıs 1873). Ardından Türkmenler üzerine yeni bir sefer düzenleyerek aman dilemelerine rağmen binlerce Türkmen’i öldürdüler. Böylece bir Rus vasali haline gelen Hîve Hanlığı varlığını bir müddet da­ha sürdürdü. 1918 baharında hanlık Yomut Türkmenleri reisi Cüneyd Han’ın eli­ne geçti. Ancak 1920 Ocağında ona karşı olan Özbek ve Türkmenler’in yardımıyla Ruslar tarafından uzaklaştırıldı. 2 Şubat 1920’de son Kongirat Hanı Seyyid Abdul­lah’ın tahttan çekilmesi üzerine 26 Nisan 1920’de Hârizm Halk Cumhuriyeti ilân edildi. Ardından da 1924te bu cumhuri­yete son verilip topraklar Hârizm, Özbe­kistan, Türkmenistan, Kara Kalpakistan arasında paylaşıldı.

Hîve hükümdarlarının çoğu âlim ve sa­natkârları himaye eden kişilerdi. Bunla­rın içinde Şîr Gazi Han, İlbars Han. Timur Gazi Han ve Muhammed Rahim Han en meşhurlarıdır. Bu hükümdarlar aynı za­manda bizzat şiir ve edebiyatla da uğraş­mışlardı. Öte yandan Hîve’de yetişmiş olan tarihçiler yalnız memleketlerinin değil bü­tün Türkistan ülkelerinin tarihi hakkında geniş malumat vermişlerdir. Hîve’de ye­tişen en meşhur tarihçiler Şecere-i Terâ-kime müellifi Ebülgazi Bahadır Han, Firdevs-i İkbâl müellifi Şîr Muhammed Mu­nis Mîrâb, Tevârîh~i Hârizmşâhiyye mü­ellifi Babacan b. Hudayberdi Mangıt ve Allahkulı. Rahim Kulı, Muhammed Emin. Said Muhammed ve Said Muhammed Ra­him hanlar devrinin tarihini yazan Âgehî Muhammed Rızâ’dır. Hîve’de hattatlık, minyatür ve dokuma sanatlarında da bü­yük ilerlemeler olmuştur. Türk-İslâm mi­marisinin en güzel örnekleri arasında sa­yılan camiler, medreseler ve kervansaray­lar bütün Hîve şehirlerinde yer almıştır.

Hîve’nin iktisadî hayatı umumiyetle ta­rıma, hayvancılığa ve bunların ürünleri­nin işlenmesinden ileri gelen iş kollarına dayanıyordu, öte yandan Hîve daima canlı bir ticaret hayatına sahip olmuştur. Çin’­den ve Hint’ten gelen ticaret kervanları Türkistan’ın diğer merkezlerine olduğu gibi Hîve’ye de uğrar, mallarını Hîve halı­ları ve Hîve’ye İran’dan ve Rusya’dan ge­len diğer mallarla değiştirip ülkelerine dö­nerlerdi. Bazan da bu ülkelerin kervanla­rı Hîve hükümetine vergi ödeyerek Hîve üzerinden Çin’e, Hİnt’e, İran’a ve Rusya’­ya giderlerdi. İç karışıklıklar ve komşu ül­kelerle vuku bulan savaşlar esnasında bu ticaret durma noktasına kadar gelmiştir.

1863’te Hîve’yi gören Vâmbery bura­nın kale ve asıl şehir olmak üzere iki kıs­ma ayrıldığını, kale içinde beş ve dışında on mahallenin bulunduğunu. 150 dükkân, bir kervansarayın yer aldığı çarşısında bir­çok sanat kolunun faaliyet gösterdiğini, özellikle pamuklu sanayiinin gelişmiş ol­duğunu belirtir; şehirde belli başlı cami­lerin adlarını da verir. Bunların en büyüğü Hazreti Pehlivan Camii idi. Şehirdeki en eski mimari eser Said Alâeddin Türbe-si’dir (XIV. yüzyıl). Bunlardan başka Cuma Mescidi, Han Mescidi, Şaleker Mescidi, Atamurad Kuşbeği ve Karayüz mescidleriyle beş medrese (Medemin Mehmed Emin, Allahkulı Han, Kutluğ Murad İnak, Arab Han, Şîr Gazi) ve Üç Evliya Türbesi diğer önemli eserlerdir. Sovyet ihtilâline kadar Orta Asya müslümanlannın önemli dinî merkezlerinden biri olan Hîve’de doksan dört cami ve altmış üç medrese bulunmaktaydı. 1924’ten sonra medre­selerin tamamı ve camilerin büyük bir kısmı kapatıldı. Şehir Sovyet idaresi dö­neminde fazla gelişemedi; buna rağmen pamuklu sanayi merkezi olarak önemini korudu. Burada tuğlacılık, sütçülük ve ha­lı dokumacılığı endüstrisi gelişmiştir. Bu­günkü Hîve Özbekistan Cumhuriyeti’ nde giderek önem kazanmaktadır.

TDV İslâm Ansiklopedisi