Hümâyun. Türk mûsikisinde bir makam.
Hicaz ailesi adı verilen ve birbirleriyle yakın ilişkili dört makamdan oluşan hicaz, uzzâl, zirgüleli hicaz, hümâyun grubunun bir üyesidir, Hicaz hümâyun makamı olarak da adlandırılır. Dizisi, yerinde hicaz dörtlüsüne neva perdesinde buselik beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir:
Nota yazımında donanımına si için bakiye bemolü (dik kürdî), do için bakiye diyezi (nîm hicaz) yazılır. Gerekli değişiklikler ise eser içerisinde gösterilir. Yedeni rast, durağı dügâh perdesidir. Çok istisnaî olarak büyük formlu bazı eserlerde nîm-zir-güle perdesinin yeden olarak kullanıldığı görülmekle birlikte bu isabetli değildir. Makamın güçlüsü neva perdesi olup bu perdede buselik çeşnisiyle yarım karar yapılır.
Nîm – hicaz ve dik kürdî perdelerinin meydana getirdiği artık ikili aralığı hicaz çeşnisinin karakteristiğidir. Bundan dolayı herhangi bir çeşni teşekkül etmemesine rağmen bu iki perde üzerinde yapılan asma kararlar ve ayrıca hümâyun seyri esnasında zaman zaman rast perdesine düşülmesi sebebiyle bu perdede nikriz çeşnisiyle yapılan asma kararlar makamın önemli özelliklerindendir. Ayrıca hicaz ailesini oluşturan makamlar kendi seyirleri sırasında mutlaka birbirlerine geçki yaparlar ve bu esnada onların güçlü perdelerini asma karar olarak kullanırlar. Meselâ hümâyun makamının güçlüsü nevadır ve bu perdede buselik çeşnisiyle yarım karar yapılır. Fakat hümâyun seyri sırasında diğer hicaz çeşnilerine geçildikçe o ların yarım karar perdeleri hümâyun asma karar olarak kullanılır. Bunlar da n vâda rastlı hicazın güçlüsü, hüseynû uşşaklı uzzâlin güçlüsü ve hicazlı (zirgı leli hicazın güçlüsü) asma kararlardır. Ancak hüseynîdeki hicazlı asma kararın çc az tercih edildiği görülmektedir.
Hümâyun makamı dizinin hem tiz her de pest tarafından genişleyebilir. Darı çok tercih edilen tiz taraftaki genişlem iki şekilde olur. Birincisinde, durak perde si üzerinde bulunan hicaz dörtlüsü simet rik olarak tiz durağın üzerine göçürülür Bunun sonucu olarak neva perdesi üze rinde ikinci şekil bir buselik dizisi meyda na gelir.
İkinci genişleme ise neva perdesi üzerinde bulunan buselik beşlisine muhayyerde bir kürdî dörtlüsü ilâvesiyle meydana gelir. Bu da nevada birinci şekil buselik dizisidir.
Çok az da olsa bazı klasik eserlerde hümâyun makamının pest taraftan da iki şekilde genişletildiği görülmüştür. Birinci şekil, yegâh perdesine bir rast beşlisi getirilerek yerindeki hicaz dörtlüsüyle birlikte yegâhta bir basit suzinak dizisi oluşturmak suretiyle elde edilir.
İkinci şekilde ise yine yegâh perdesine bir nikriz beşlisi getirilmek suretiyle yerindeki hicaz dörtlüsüyle birlikte yegâhta bir neveser dizisi meydana getirilir. Bu arada hüseynî-aşiran perdesinde de bir hicaz çeşnisi oluşmuştur.
İnici çıkıcı, bazan çıkıcı olarak da kullanılan hümâyun makamının seyrine durak veya güçlü civarından başlanır. Diziyi meydana getiren çeşnilerde karışık gezinildikten sonra güçlü perdesinde buselik çeş-nisiyte makamın yarım kararı yapılır. Bu arada yukarıda zikredilen gerekli yerlerdeki asma kararlar gösterilir. Nihayet bütün dizide ve gerekirse genişlemiş bölgede de karışık gezinildikten sonra dügâh perdesinde hicaz çeşnisiyle tam karar yapılır.
Zaharya’nın ağır çenber usulünde. “Düşmesin miskin gönüller zülf-i anber bulara”: Gevrekzâde Mustafa Ağa’nın yine aynı usulde, “Hasret-i ruyunla giryân olduğum demdir bu dem” mısraı ile başlayan besteleri; İbrahim Ağa’nın, “Kul oldum bir vefakâra cihan bağında gülfemdir” mısraı ile başlayan ağır semaisi; Hacı Sâdullah Ağa’nın. “N’ideyim sahn-ı çemen seyrini cananım yok” mısraı ile başlayan yürük semâisiyle Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin evsat usulünde, “Rûm’da Acem’de âşık olduğum” mısraı ile başlayan ilâhisi hümâyun makamının en güzel örnekleri arasındadır.
TDV İslâm Ansiklopedisi