Hüsâmeddin Uşşâki (ö. 1001/1593) Halvetiyye tarikatının Uşşâkiyye kolunun kurucusu.
Buhara’da doğdu. Hayatı hakkında bilgi veren oğlunun torunu ve Zeyl-i Şekâik müellifi Uşşâkîzâde İbrahim Hasib doğumuyla ilgili olarak herhangi bir tarih vermez. Uşşâkî meşâyihinden Ahmed Hüsâmeddin Efendi’nin Hüsâmeddin üşşâki için yazdığı bir manzumede doğum tarihi olarak verdiği 880 {1475) yılı sonraki müelliflerce de kabul görmüştür.
Hüsâmeddin Uşşâki ilk dinî bilgileri ticaretle uğraşan babasından aldı. Onun ölümünden sonra bir süre ticaretle meşgul oldu. Daha sonra gördüğü bir rüya üzerine kendisine kalan mirası kardeşine bağışlayıp tasavvufa yöneldi ve Anadolu’ya gidip Uşak’ta Halvetî şeyhlerinden Emîr Ahmed-i Semerkandî’ye intisap etti. Ancak Anadolu’ya gidip tarikata intisap ettiği ve hilâfet aldığı tarihler belli değildir. Şeyh Ahmed Hüsâmeddin, sözü edilen manzumesinde onun Anadolu’ya gelmeden önce memleketinde Nûrbahşiyye ve Kübreviyye şeyhlerinden feyiz aldığını, 930 (1524) yılında şeyhlik makamında bulunduğunu söyler. Yukarıda verilen doğum tarihi doğru kabul edilirse Hüsâmeddin Uşşâki bu yıllarda elli yaşlarında olmalıdır. Hüseyin Vassâf ve Sâdık Vicdanî şifahî rivayetlere dayanarak şeyhine Erzincan’da intisap ettiğini ve onun emriyle Uşak’a gidip yerleştiğini ifade ederler.
II. Selim’in oğlu Şehzade Murad Manisa valisi iken Hüsâmeddin Uşşâki’ye bir mektup göndererek tahtın kendisine nasip olması için dua etmesi ricasında bulunmuş, gönderilen kişi daha mektubu teslim etmeden şeyh, “Şehzade İstanbul’a doğru yola çıksın, şu vakit Osmanlı tahtına oturacaktır” demişti. Bu sözün gerçekleşmesi üzerine III. Murad tarafından İstanbul’a davet edilmiştir. III. Murad Ramazan 982’de (Aralık 1574) padişah olduğuna göre Hüsâmeddin Efendi Uşak’ta yaklaşık elli yıl kadar kalmıştır. Bu durumda İstanbul’a geldiğinde 100 yaşlarında olmalıdır.
İstanbul’da Aksaray’da kendisine tahsis edilen bir konağa yerleşen Hüsâmeddin Uşşâki, ziyaretçilerinin giderek çoğalması üzerine padişahtan izin isteyip Uşak’a dönmeyi talep etmişse de bu arzusu kabul edilmemiş. III. Murad şeyhe Kasımpaşa’da bir tekke yaptırarak İstanbul’un bu sakin bölgesinde ikametini sağlamıştır. Daha sonra Uşşâkıyye tarikatının âsitânesi olan bu tekkede ölümüne kadar irşad görevinde bulunan Hüsâmeddin Uşşâki hac dönüşü Konya’da vefat etti; cenazesi İstanbul’a getirilerek tekkesine defnedildi.
Şeyh Ahmed Hüsâmeddin’in, “Kendi pirinden alıp irşadı pes Hem dahi Ümmî Sinan etmiş nefes” mısraından, Hüsâmeddin Uşşâki’nin Halvetiyye’nin Sinâniy-ye kolunun kurucusu İbrahim Ümmî Sinan’dan da icazet aldığı anlaşılmaktadır. Ümmî Sinan 976’da (1568) vefat ettiğine göre Hüsâmeddin Uşşâki bu tarihten önce Uşak’ta onunla görüşmüş olmalıdır. Hüseyin Vassâf, Uşşâki Tekkesi’nde Hüsâmeddin Uşşâki’ye ait eşyalar arasında Sinânî tac ve hırkanın da bulunduğunu söyler.
Hüsâmeddin Uşşâki’nin tarikat silsilesi Halvetiyye’nin ana kollarından Ahmediyye’nin kurucusu Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin Efendi’ye ulaşır. Kurucusu olduğu Uşşâkıyye tarikatından Edirneli Cemâleddin Uşşâki’ye (ö. 1164/1751) nisbet edilen Cemâliyye, Cemâliyye’den de Salâhaddin Uşşâki’ye (ö. 1197/1783) nisbet edilen Salâhiyye ve Câhidî Ahmed Efendi’ye (ö. 1070/1659) nisbet edilen Câhidiyye şubeleri meydana gelmiştir.
Halvetîler arasında büyük öneme sahip olan Yahyâ-yı Şirvânfnin “Vırdü’s-settârY na Hüsâmeddin Uşşâki bazı ilâveler yapmıştır. Tertip ettiği “Evrâdü’l-kebîr”, “Hizbü’t-tahrîr ve Ahzâbü’l-üsbûciyye” adlı evradın bir kısmı GümüşhânevTnin Mecmûatü’l-ahzâb’mda bulunmaktadır (1,306-405). Şeyh Ahmed Hüsâmeddin’in manzumesindeki ifadelerinden bir divanı olduğu anlaşılmaktaysa da herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. Sultanahmet’teki Kaygusuz Dergâhı’nın şeyhi Şevki Efendi Hadâiku’l-envâr adlı eserine Hüsâmeddin Uşşâki’nin bir mısraını iktibas etmiş, bu mısra Hüseyin Vassâf tarafından tahmis edilmiştir.
Hüsâmeddin Uşşâki’nin Mustafa Abdülaziz ve Abdürrahim adlarını taşıyan üç oğlu ilim yolunu tercih ederek çeşitli yerlerde kadılık görevinde bulunmuşlardır. Zeyl-i Şekâik müellifi Uşşâkizâde İbrahim Hasib, Abdürrahim’in torunudur.
TDV İslâm Ansiklopedisi