Hüseynî-Aşiran. Türk mûsikisinde bir perde ve birleşik makamın adı.
Hüseynî-Aşiran Perdesi. Türk mûsiki-si ses sistemi içinde orta sekizlinin dokuzuncu perdesi olan sesin adıdır. Eski devirlerde bu perde sadece “aşiran” adıyla anılmıştır. Herhangi bir değiştirme (arıza) işareti taşımayan ana perdelerden olan bu ses, ayrıca yegâh perdesine bir tanini diyezi veya acem-aşiran perdesine bir bakiye bemolü getirilerek de elde edilebilir. Bugün kullanılmakta olan Batı mûsikisi nota sisteminde portenin birinci çizgisine yazılır, adı ümi”dir.
Pest sekizlide kaba hüseynî-aşiran, tiz sekizlide hüseynî, en tiz sekizlide ise tiz hüseynî adını alır. Hüseynî-aşiran perdesi klasik ebced nota sisteminde dâl harfi Abdülbâki Nasır Dede’nin nota sisteminde Kantemiroğlu notasında harfleriyle gösterilmiş, Hamparsum notasında şekli kullanılmıştır. Bu perde ayrıca (birinci çizgideki mi olarak) sabâ-aşiran, hüseynî-aşiran, bûselik-aşiran, nühüft. canfeza vb. bir grup makamın da Karar perdesidir.
Hüseynî-Aşiran Makamı.
Hüseynî-Aşiran Makamı. Eski devirlerde bir ara “vech-i hüseynr olarak da adlandırılan makamın dizisi, yerindeki hüseynî makamı dizisine hüseynî-aşiran perdesinde bir uşşak dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir:
Nota yazımında donanımına hüseynî makamı gibi si için koma bemolü (segah). fa için bakiye diyezi (eviç) yazılır, gerekli değişiklikler ise eser içerisinde gösterilir. Makamın yedeni yegâh, durağı hüseynî-aşiran perdesidir.
Hüseynî-aşiran makamı seyrinin büyük bir bölümünde hüseynî makamı hâkim olduğundan hüseynî makamının güçlüsü olan hüseynî perdesi hüseynî aşiran makamının da güçlüsüdür ve bu perde üzerinde uşşak çeşnisiyle makamın yarım kararı yapılır. Hüseynî dizisinin karar perdesi olan dügâh perdesi ise ikinci mertebe güçlü olup bu perdede hüseynî çeşnisiyle asma karar yapılır.
Bu makamın önemli bir kısmını meydana getiren hüseynî makamının bütün asma kararlan bunun için de geçerlidir. Bu münasebetle çargâhta çârgâhlı, nevada rastlı ve bûselikli, segahta segâhlıve fe-rahnâklı. rast perdesinde de rastlı asma kararlar, hüseynî makamında olduğu gibi hüseynî-aşiran makamında da aynen kullanılır. Ayrıca dügâhta hüseynî çeşnisiyle. ırak perdesinde segâhlı, yegâhta da rast çeşnisiyle bir asma karar yapılabilir, ancak başka bir makama benzeme ihtimali göz önünde bulundurularak segâhlı asma kararda fazla ısrar edilmemesi uygun görülmüştür.
Bütün bu asma kararlardan başka özellikle büyük formlu eserlerde yapılması âdet olan bir geçki daha vardır. O da tam karara yaklaşıldığında gösterilen yerinde hicaz ve nikriz çeşnileridir. Bu çeşnilere makamın karar perdesi üzerinde bulunan uşşak dörtlüsü eklenildiğinde hüseynî-aşiran perdesi üzerinde bir karcığar geç-kisi meydana gelmektedir. Ancak tam karara yine makamın kendi dizisiyle gidilmesi gerekir.
Hüseynî-aşiran makamı dizileri on bir seslik bir ses sahası içinde yer almaktadır. Fazla tizlere çıkılması makamın özelliğine uygun olmadığından bu ses sahası içinde seyir onun genel karakteri için yeterlidir. Bununla beraber çok gerekirse dügâh üzerindeki hüseynî beşlisi, tiz durak muhayyer üzerine simetrik olarak göçürüle-bilir veya hüseynî üzerindeki uşşak dörtlüsü, muhayyer perdesine bir buselik beşlisi getirilmek suretiyle hüseynîde uşşak dizisi halinde genişletilebilir.
Hüseyni- aşiran makamının seyir ömegi İnici olarak kullanılan hüseynî-aşiran makamının seyrine yerindeki hüseynî dizisiyle ve hüseynî perdesi civarından başlanır. Diziyi meydana getiren çeşnilerde gezinip gerekli asma kararlar gösterildikten sonra güçlü hüseynî perdesinde uşşak çeşnisiyle yapılan yarım kararın ardından yine karışık gezinilir ve dügâh perdesinde hüseynî dizisi sona erdirilir. Nihayet hüseynî-aşiran perdesindeki uşşak dörtlüsünün seslerinde de dolaşılıp sona doğru hicaz ve nikriz geçkileri yapılır. Tekrar hüseynî-aşirandaki uşşak dörtlüsüne dönülmesinin ardından da bu dörtlü ile hüseynî- aşiran perdesinde tam karar yapılır.
Hacı Sâdullah Ağa’nın zencir usulünde, “Azimetin nereden böyle bî-nikâb senin” ve hafif usulünde, “Nevbahâr oldu yine azm-i gülistan görünür” mısraları ile başlayan besteleri, “O müşgîn turralar kim ol büt-i dil-cûda gördüm ben” mısraı İle başlayan ağır semaisi ile, “Dilber olucak âşikına eyleye çâre” mısraı ile başlayan yürük semaisinden oluşan takımı bu makamın en güzel örnekleri arasındadır. Ayrıca Zekâî Dede’nin curcuna usulünde, “Cemâlin şem’lne pervane gönlüm” mısraı ile başlayan şarkısı ve Ali Rıza Şen-gel’in evsat usulünde, “Ey Huda ben eylerim çok mâsivâya iltifat” mısraıyla başlayan ilâhisi de bu makamda bestelenmiş seçkin eserlerdendir.
TDV İslâm Ansiklopedisi