Hüsrev Paşa Türbesi. İstanbul’da XVI. yüzyılda yapılmış Mimar Sinan eseri türbe.
Fatih ilçesinin Yenibahçe vadisine [günümüzde Vatan caddesi] inen yamacında bulunmaktadır. Yakınında yine Mimar Sinan’ın yapısı Bâlî Paşa Camii ile su yolları emini Neccar Mehmed Efendi’nin türbesi vardır.
Türbe Diyarbekir. Halep, Şam beylerbeyi olan, Rumeli beylerbeyiliğine kadar yükselerek ikinci vezir mertebesine ulaşan Deli Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır. Türbenin kapısı üstündeki alınlıkta iki satır halindeki kitabe bulunmaktadır. Burada “Mezâr-ı Hüsrev Paşa rahmetullâhi aleyh” yazısından sonra, “Hak kıyamette inayet eylesin Mustafâ ona şefaat eylesin İşitenler dediler târihini Dâim Allah ona rahmet eylesin, 952” şeklindeki tarih beyitleri yazılıdır. Genellikle Hüsrev Paşa’nın ölüm tarihi 9S1 (1544) olarak bilindiğinden kitabedeki 952 (1545) tarihi şaşırtıcıdır. Hüsrev Paşa Türbesi, eserlerinin adlarını veren çeşitli tezkirelerden açıkça anlaşıldığına göre Mimar Sinan tarafından yapılmıştır.
Hüseyin Ayvansarâyî, Hüsrev Paşa Türbesi yakınında olan Bâlî Paşa Camii’nden bahsederken IV. Murad dönemi sadrazamlarından Tokat’ta idam edilen Hüsrev Paşa’nın bu türbeye gömüldüğünü yazmıştır. Sonraları bu esere ilâveler yapan Satı Efendi, bu bilginin doğruluğuna inanarak aynı yere Sadrazam Hüsrev Paşa’nın biyografisini de eklemiştir. Bu sebeple Sadrazam Hüsrev Paşa’nın kesik başının bu türbeye gömülmüş olabileceği düşünülebilir.
Türbenin bulunduğu bölge. XVI. yüzyılda itibarlı bir semt sayılıyordu. Nitekim Mimar Sinan kendi vakfı olan mescidini de burada inşa etmişti. Ayrıca Hüsrev Paşa Türbesi’nin yakınında aynı vezirin yaptırdığı bir de çarşı bulunduğu bilinmektedir. Yine onun vakfı olarak burada bir de sib-yan mektebi vardı. Evliya Çelebi, İstanbul’daki mekteplerden sadece birkaçının adını bildirirken Yenibahçe yakınında olan Hüsrev Pâşâ-yı Atîk Mektebi’nin manzum kitabesini vermektedir: “İzz ü ikbâl ile Hüsrev Pâşâ Mektebi yaptı ede Hak baki Dedi bir kâmil ol dem târihini / Dâr-ı tahsîl-i kelâm-ı baki. sene 947”. Evliya Çelebi, Seycıhatnâtne’smin camiler bölümünde Aksaray semti yakınında Hüsrev Paşa-yı Atîk Camii’nin de adını verir. Bu cami gibi sıbyan mektebi ve çarşısı da zamanla bütünüyle yok olmuştur.
Osmanlı dönemi boyunca Haliç kıyılarından başlayıp Marmara’ya doğru ilerleyen büyük yangın felâketleri İstanbul’un bu semtini sardığında Hüsrev Paşa Türbesi ve çarşısı zarar görmüştür. Son olarak 1918 yılındaki bir yangında türbe tekrar alevlerin arasında kalarak mimarisi bir defa daha zedelenmiştir. Uzun yıllar yangın yeri ortasında harap ve bakımsız halde kalan türbe 1950’de bir dereceye kadar tamir edilmiştir. İçinde hiçbir mefruşat ve sanduka kalmayan türbenin etrafını çeviren kesme küfeki taştan pencereli duvar da yakın tarihlerde yenilenmiştir.
Türbe içten ve dıştan sekizgen planda küfeki taşından yapılmıştır. Kapının bulunduğu cephe hariç yedi cephesinde altlı üstlü, sivri kemerli iki pencere açılmıştır. Köşelerde sütunçe şeklinde payeler yapılmış, her cephe silmelerle çerçevelenmiştir. Giriş iç içe birkaç silme ile belirtilmiş, bunun içindeki değişik profilli bir kemerle taçlandırılmıştır. Esas giriş çift renkli taşlardan geçmeli bir yay kemere sahiptir. Üstünde ise kitabe yer alır. Duvarların en üst kenarında mukarnaslı bir korniş dolaşır. Bunun üstünde her cephede tekrarlanan alınlıklar ve taştan yontulma tomurcuklar sıralanmaktadır. Kurşun kaplı kubbe, daha dar çaplı ve dış yüzü kabartma süslemeli mahya hattı tomurcuklarla bezenmiş sağır bir kasnağa oturur. Girişin önünde kubbeli ve iki sütuna dayanan bir revak olması düşünülürse de böyle bir mimari elemanın evvelce olduğunu belli edecek hiçbir ize rastlanmamıştır. Ekrem Hakkı Ayverdi, belki sadece duvara saplanmış bir çift praçola dayanan ahşap bir saçağın olabileceğini belirtmektedir.
Dış mimarisi o dönemdeki türbelerde pek görülmemiş bir derecede gösterişli ve zengin surette bezenmiş olan Hüsrev Paşa Türbesi’nin ilk yapıldığında bazı kalıntıların gösterdiği gibi iç duvarları da herhalde çinilerle kaplıydı. Kubbedeki kalem işi nakışlar ise geçen yüzyılda yapılmıştır. İçeride kubbeye geçiş mukarnaslı bir korniş şeridiyle sağlanmıştır.
Türbenin yanında hangi tarihte yapıldığı kesin olarak bilinmeyen bir de Rifâî tekkesi bulunuyordu. Hazîrede. son şeyhinin basit ahşap türbesinden başka herhalde hepsi aynı yıl bir salgında ölen 1109 (1697-98) tarihli Seyyid Mehmed Efendi ile kızlarına ait kabirler mevcuttu. Bu hazîrede ayrıca XIX. yüzyıla ait birkaç mezar taşı daha tesbit edilmiştir.
Hüsrev Paşa Türbesi Mimar Sinan’ın ilk yıllarına aittir. Onun çok daha ünlü kişiler için yaptığı türbelerin sadeliği görüldüğünde bu yapının gösterişli oluşu hayret Hüsrev Pasa Türbesi’nin kubbe sacagındaki tas süslemelerinden bir detay uyandırmaktadır. Sinan’ın, ilk önemli eserlerinde Şehzade Camii’nde de olduğu gibi dış süslemeye önem verdiği, fakat daha sonra bundan vazgeçtiği dikkati çeker. Bu türbe, taşlarını kavurup kemiren, zengin süslemesini, ahşap kapı ve pencere kanatlarını tahrip eden yangınlara ve nihayet yıllarca süren ilgisizlik ve bakımsızlığa rağmen Osmanlı dönemi Türk mezar mimarisindeki müstesna yerini muhafaza etmektedir.
TDV İslâm Ansiklopedisi