İhtiman. Bulgaristan’ın orta kesiminde Osmanlılar tarafından kurulmuş küçük bir kasaba.
Denizden 640 m. yükseklikte, etrafı ormanlık dağlarla çevrili 20 km. uzunluğunda, 7 km. genişliğinde bir ovanın ortasında, Motivir ırmağının kenarında yer alır. Sofya, Tatarpazarı, Filibe ve Samakov’a uzanan üç önemli yol üzerinde bulunur. Osmanlı devrinde (1371-1878), bölgenin zaptından kısa bir süre sonra kurulmuş olup buranın çekirdeğini bütün Balkan-lar’ın en eski Osmanlı eserlerinden olan ve yıkıntıları bugüne ulaşan bir zâviye-imaret teşkil eder. Bu dönemde Belg-rad’a uzanan büyük yolun üzerinde bir menzil noktası olan kasaba Mihaloğulları ailesinin bir kolunun oturduğu, Paşalivâ-sı’na bağlı bir nahiye, daha sonra da kaza merkezi durumunda bulunmaktaydı.
İhtiman adı, bu bölgenin Osmanlılar’ca ne şekilde alındığının bir işareti olan “and ü emân” terkibinin Türkçe’deki söylenişine dayanır. İhtiman’ın bulunduğu yerin yakınında, Bizans hâkimiyeti döneminde ortaya çıkan Stiponion adlı küçük bir kaie-şehir vardı. Slavlar’ca Stiponje denilen bu şehri Arap coğrafyacılarından İdrîsî Sto-buni adıyla anar. Uzun süre önce terkedilmiş olan Stiponje, bugünkü kasabanın 3 km. kadar Kuzeydoğusunda ovayı çeviren dağların eteklerinde yer almaktaydı. Burası, hemen yakınındaki Samokov ile birlikte 772’de (1370-71) Lala Şahin idaresindeki Osmanlı kuvvetlerince zapte-dilmişti. Osmanlı kaynaklarına göre bölge halkı banş yoluyla yeni idarecilere boyun eğmiş ve zimmîüği kabul etmişti. Eski Stiponje ise İhtiman nahiyesinin büyük hıristiyan yerleşmelerinden biri olarak [1570’te 148 hâne nüfusa sahipti] Osmanlı dönemi boyunca varlığını sürdürdü; 1800 yılı civarındaki büyük karışıklıklar sırasında ortadan kalktı. Resmî Osmanlı belgeleri ve defterlerinden haberdar olmayan bir kısım Bulgar tarihçileri, buranın 1371’deki fetih sırasında tahrip edilip ortadan kaldırıldığını yazar.
Yeni bir Osmanlı kasabası olarak İhtiman ovada, 1402 de Ankara Savaşı’nda hayatını kaybeden Mihaloğlu Mahmud Bey tarafından XIV. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilen zaviye- imaret, han, hamam gibi binaların etrafında kurulup gelişmiştir. Binaların mimari vasıflarından hareketle, bunların 782-797(1380-1395) yılları arasında yapılmış olduğu tahmin edilmektedir. Tahrir kayıtlarında zaviye olarak geçen bu binalara ait vakıflar da vardı. Bu vakıf kayıtlarına göre burada idareciler, aşçılar ve ekmekçilerden oluşan on yedi görevli hizmet yapıyordu. 932’de (1526) bir kasaba ve on yedi köyden oluşan İhtiman nahiyesi vakfın bir parçasıydı. 951 (1544), 977 (1570) ve 1004 (1596) tarihli tahrir defterlerindeki kayıtlara göre vakfa II. Mehmed devri sonlarına doğru el konulmuş, II. Bayezid burayı yeniden vakıf haline getirip eski statüyü tesis etmiş, bu durum daha sonraki padişahlar tarafından da kabul görmüştü.
932 (1526) tahriri, İhtiman ve bölgesinin bugüne ulaşan en eski kaynağı durumundadır. Bu defterden öğrenildiğine göre bölge, Osmanlılar’ın eline geçtiğinde nüfus bakımından oldukça seyrek bir yerleşim alanıydı. Burada Slavca ad taşıyan yalnızca üç köy bulunmaktaydı.[Fafona, Stipon, Vrazene] Ayrıca on dokuz hanelik bir hıristiyan topluluğu da elli üç haneden müteşekkil müslüman nüfus ile beraber İhtiman’da yaşamaktaydı. Bunun dışında bölgede Türkçe adlar taşıyan on beş küçük Türk köyü vardı. Bunların sakinlerinin önemli bir bölümünü, Mihaloğlu beyleri idaresinde akıncı olarak hizmet eden ve muhtemelen XIV. yüzyıl sonlarından beri İhtiman ovasında yerleşmiş olan Yörükler oluşturuyordu. 1544’te Slavca adlar taşıyan iki hıristiyan köyü daha kuruldu (Be-litsa veCaricino). Müslümanlar nahiyenin toplam nüfusunun üçte ikisini oluşturmaktaydı.
XVI ve XVII. yüzyıllarda İhtiman küçük bir kasaba olarak kalmışsa da gelip geçen yolcuların misafir edildiği ve doyurulduğu önemli bir zâviye-imareti sebebiyle bütün seyyahlarca takdirle zikredilen bir yer olma özelliğini sürdürdü. Seyyahların bu kayıtları, H. Hynkora tarafından toplanmış olup eserde 1061’de(16Sl) kasabayı gören Evliya Çelebi”nin ayrıntılı tasvirleri de yer almıştır. Buna göre yörük beyi burada oturmakta ve 300 yörük ile sefere gitmekteydi. Evliya Çelebi’ye göre camileri, iki tekkesi, bir hamamı, 100 kadar dükkânı, üç hanı, çeşmeleriyle güzel bir kasaba olan İhtiman’da 600 ev vardı. Ancak bu sonuncu rakam hayli yüksektir. Nitekim 1596 tahririnde burada sadece 100 kadar ev tesbit edilmişti ve bunların üçte birini hıristiyanlar teşkil ediyordu.
1792-1804 yıllarında “Dağlı isyanları” (kârdzalı) denilen karışıklıklar devresinde İhtiman kazası büyüksıkıntılarla karşı karşıya geldi. Özellikle askerlikten çıkarılmış eşkıya grupları müslüman ve hıristi-yanlann köylerini tahrip edip yağmaladılar. Baş Isalu, Baraklar. Kılıçlar, Kocılar, Saraçlar ve Otaşlı köyleri Stiponje, CariĞino ve Vrazene adlı hıristiyan köyleri gibi ortadan kalktı. Yerleri ve yurtları tahrip edilen halk etrafı surlarla çevrili olan İhtiman’a kaçtı. Kalabalık Stiponje hıristiyanları da kasabaya gelip zamanla burada hâkim unsur haline geldiler. Bu durum, 1825’te inşa edilen yeni ve büyük bir kilisenin varlığından da anlaşılmaktadır. Aynı zamanda kasabanın ve kazanın hıristiyan nüfusunda giderek müslümanlara nis-betle hızlı bir artış oldu; hıristiyan aile hâne birimi büyüdü. 1845 Osmanlı nüfus defterine göre Karalar adlı Türk köyünde bir hanede ortalama 3,94 kişi varken Belitsa adlı hıristiyan köyünde bu rakarn 6,92 idi. 1873’te Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre toplam nüfusun sadece % 27″ si müslüman unsurdan oluşuyordu. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında kasaba ve köylerin müslüman nüfusunun tamamı iç bölgelere çekildi. Onların yerlerine Bulgar nüfusu yerleşti. Bulgar sayımlarına göre 1887’de burada sadece otuz beş hâne, 1900’de on dört hâne, 1926’da dört hâne Türk nüfusu kalmıştı. Bu yıllar zarfında Osmanlı binalarının önemli bir kısmı ortadan kalktı. Sadece Gazi Mihaloğlu Mahmud Bey Zaviyesi ve Hamamı ayakta kaldı. 1980’lerde hamam iyi bir şekilde restore edilerek bir şark kahvehanesi haline getirildi. Zaviye ise harap bir durumdaydı.[bk. Gazi Mihaloğlu Mahmud Bey camii] 1980’lerde İhtiman’ın nüfusu 12.265 kadardı.
TDV İslâm Ansiklopedisi