İnayet. Allah’ın kâinat hakkındaki kültî bilgisi ve takdiri anlamında felsefe terimi.
Sözlükte “isteme, amaçlama, ilgilenme, önem verme” gibi mânalara gelen inayet kelimesi Kur’an’da geçmemekle birlikte sözlük anlamıyla hadislerde yer almıştır. İslâmî kaynaklarda inayetin genellikle Allah’a izafe edilerek inâyetullah şeklinde yaygın bir kullanımı bulunmakta olup bununla Allah’ın yardımı, lutfu. koruyup gözetmesi kastedilir; bu manasıyla inayet esasen müheymin, rezzâk, hafız ve mukit gibi ilâhî isimlerde mündemiçtir.
İslâm felsefesinde bir terim olan inayet, muhtemelen Eflâtun ve Aristo’nun gayeci âlem anlayışlarının ve Yeni Eflâtunculuğun etkisiyle bu felsefeye intikal etmiştir. Genellikle sudur doktrinini savunan İslâm filozoflarına göre inayet, Allah’ın küllî bilgisi ve takdirinin kâinatın varlığı ve iyiliği yönünde tecelli etmesidir. Allah mutlak iyi olduğu için bilgi ve takdiri de en iyi ve mükemmel bir nizam olarak dışa vurmakta ve bu suretle varlık gerçekleşmektedir. Nitekim İbn Sînâ inayeti, “Tanrı bilgisinin bütün varlığı kuşatması ve varlığın en güzel bir nizama göre meydana gelmesine rızâ göstermesidir” diye tarif eder. Aynı filozof, bir başka eserinde de Tanrı’nın yaratıcı bilgisinin dışında ayrıca bir talep ve kastı olmaksızın varlığın en güzel bir nizama göre bilinene uygun olarak meydana geldiğini söyler. Bu ifade, kâinatın bir taşma ve sudur tarzında meydana gelmesi için Allah’ın ezelî bilgisinin yeter sebep olduğunu belirtmektedir. Filozof sudûrun bir inayet olduğu görüşünü şöyle temellendirir: “Küllî nizam, planlanmış gerekli zamanla birlikte ezelî bilgide bulunur ve bu nizam O’nun mâkul feyezanı olarak tertip ve tafsilatıyla O’ndan feyezan eder. İşte bu inayettir. Şu halde İbn Sînâ inayeti şu şekilde anlamaktadır: Zorunlu varlık olan Tanrı’nın kendisini bilmesinin bir neticesi olan bu âlem zorunlu olarak O’ndan meydana gelir. Bu süreçte Tann’nın hususi bir kastı ve talebi bulunmamakla birlikte varlığın bu şekilde olması O’nun ilminin bir sonucudur ve O’nun rızâsına uygundur. Bizâtihî hayır olan Tanrı âlemdeki İyilik nizamının kaynağıdır; O, son derece yetkin ve güzel olduğu ve hiçbir şeye muhtaç bulunmadığı için âlem olabilecek en iyi. en ideal bir nizam olarak yine en mükemmel bir şekilde O’ndan feyezan eder. Her ne kadar âlemin yaratılmasında Tann’nın bir kastı yoksa da âlemde asla bir abes (saçmalık) yahut bir tesadüf yoktur. O’nun bu bilgisinin gereği olarak âlemin belirlenmiş plana göre O’ndan feyezan etmesi ve bir hayır düzenine göre işleyişi Tanrı’nın inayetidir. Filozofun bu inayet anlayışının onun kaza ve kader görüşünün bir ifadesi olduğu söylenebilir; kaza ve kaderle ilgili cümlelerini inayetle ilgili cümlelerin takip etmesi de bu hususu doğrulamaktadır.
Fârâbî’nin görüşleri de halefi İbn Sînâ felsefesinden pek farklı değildir. Nitekim onun, “Şanı yüce Tanrı bütün âlemin yöneticisidir, bir hardal tanesi bile O’ndan uzak kalamaz. O’nun inayeti en küçükten en büyüğe kadar bütün âleme yayılmıştır. Âlemin bütün cüzleri ve onların durumları en sağlam ve en uygun biçimde yerleştirilmiştir şeklindeki ifadesi, inayetle Allah’ın bilgisi arasındaki sebep- sonuç ilişkisini ortaya koymaktadır.
İnayet kavramına sisteminde en fazla ağırlık veren düşünür İbn Rüşd’dür. İbn Rüşd’ün Allah’ın varlığına dair ortaya koyduğu iki delilden biri inayet, diğeri ihtirâ’dır. Filozofun. Kur’an’ın üzerine dikkat çektiği ve şeriata en uygun yol olarak tavsif ettiği bu iki delilden inayet iki esasa dayanır. Birincisi, yeryüzündeki bütün varlıkların insanın varlığına uygun bulunması, ikincisi de bu uygunluğun zorunlu olarak onu kasteden irade sahibi bir fail tarafından meydana getirilmiş olmasıdır. Zira bu uygunluğun tesadüfen meydana gelmesi mümkün değildir. Gece İle gündüzün, güneşle ayın, mevsimlerin birbiri ardınca gelişi, dört unsur ve onlardan meydana gelen cansızlar, bitkiler ve hayvanlarla tabiat olayları insanın ihtiyacına uygunluk hususunda birer misal teşkil ederler. İbn Rüşd’e göre bir varlığın var oluşundaki hikmeti, yani onun yaratılmasını gerektiren sebeple yaratılışından kastedilen gayeyi araştıran kimse inayet deliline daha iyi bir şekilde vâkıf olur.
Kelâmcilara göre inayet, Allah’ın âlem üzerinde müessir olması ve onu belirli hedeflere yönlendirmesi gibi genel anlamının yanı sıra kullarına fiillerinde yardım edip onları başarıya ulaştırması anlamını da içerir. Kelâmcılar. filozoflar tarafından ortaya konan inayet anlayışına ilâhî iradeyi devre dışı bıraktığı gerekçesiyle karşı çıkmışlardır. Sûfîler de inayeti Allah’ın âleme ve kullarına lütuf ve rahmeti olarak anlamışlardır.
TDV İslâm Ansiklopedisi