İnguşlar Kimdir, Tarihi, Özellikleri, Hakkında Bilgi

İnguşlar. Kuzey Kafkasya’da yaşayan müslüman halk.

Kafkasya’nın kadim halklarından olan ve kendilerini Galgay olarak adlandıran İn-guşlar, Çeçenler’le birlikte Vaynağ köken­lidirler. Başlıca İnguş boylan Baloğ, Beğloy, Beştoy, Bulguç, Canbotneği, Ooşokloy, Estmirneği, Fergi, Geziknakan, Korgi, Mersoy, Mursağo, Nesirgoy. Ohloy, Oskoy. Pamtoy, Torştgoy, Tultoy, Uççoy, Volkoy-nahan. Yendi ve Zeçoy’dur. Vaynağ keli­mesi “yakın akraba” mânasındaki nahtan türemiştir. Nahlan bir isim altında topla­mak için çeşitli milletlere ait yazılı metin­lerde “nahçamt’yanlar, durdzuki, malni” gibi adlar verilmiş, daha sonraları “trog-loditlave, hamekitlar, duallar” isimleri kullanılmıştır. Ortaçağ dönemi için “Glig-vi” ekseriyetle İnguşlar’ın atası olarak ta­nımlansa da “Kisti” Çeçen-İnguşlar’ın or­tak ceddi olarak kabul görmektedir. İnguş ismi ise menşe adı değildir. Şimdiki Kuzey Osetya sınırları içinde Prigorad ilçe­sine bağlı Tar (İnguş) köyüne izafeten ve­rilmiş bir addır. Önce Kabartaylar’ın kul­landığı bu isim daha sonra Ruslar tarafın­dan da benimsenmiş ve yerleşmiştir.

Çeçen ve İnguşlar’ın ortak ataları olan Vaynağlar’la ilgili yazılı bilgiler milâttan Önce 1000 yılına kadar dayanmaktadır. Bunlar, Kafkas dağlarının orta kısmı ile bu dağların kuzeyindeki düzlüklerde yaşı­yorlardı. Milâttan önce VII. yüzyılda İskit-ler’in Kafkas seferleri sırasında Kafkas ötesinde daha fazla yerleşmeye başladı­lar. Bölgenin büyük bir mücadele alanı ol­masından dolayı Avrupa Hun Devleti, Do­ğu Roma, Emevî, Abbasî, Hazar, Büyük Selçuklu, Altın Orda ve Timur devletleri­nin etkisi altında kalan Vaynağlar dağlık bölgelere çekildiler. Osmanlılar’ın bölgede hâkimiyet kurmasından (1474) sonra bir kısmı tekrar düzlük alanlara doğru göçe başladı. Osmaniılar’ın sağladığı güven or­tamının bir sonucu olan bu göçün en bü­yük istikameti Tar ovası ve Kambileye nehri etrafındaki topraklardı. İnguşlar’a ismini veren İnguş (Tar) köyü XVII. yüzyıl­da burada kuruldu. Ruslar’ın bölgeye yerleşmesinden (1810) önce İnguşlar’ın önemli bir kısmı Sunja nehriyle Terek arasında yayılmış olarak yaşıyorlardı. Yo­ğunluğu farklı olmakla birlikte Dağıstan’­dan Kabartay’a kadar bugünkü Gürcis­tan’ın kuzey kısımları dahil olmak üzere merkezi Kafkasya’da bulunuyorlardı.

Ruslar’ın Gürcistan’a ulaşmak için bir İnguş köyü olan Zaurova’nın yakınına stra­tejik önemi haiz Vladikafkas şehrini inşa etmeleri (1784) İnguşlar için sıkıntılı bir dönemin başlangıcı oldu. Ruslar, İnguş topraklarını ele geçirmeye ve buralara Slav asıllı hıristiyanları yerleştirmeye baş­ladılar. Ruslar’ın ilerlemesine karşı Şeyh Mansûr’un (Uşurma) başlattığı (1784) cihad hareketine Çeçenler’le birlikte İnguşlar da katıldılar. Fakat harekât başarısız oldu. İnguşlar Rus hâkimiyetini kabul et­tiler (1810). Böylece aynı kökten geldik­leri Çeçenler’den kopan İnguşlar Rus­lar tarafından ayrı bir kavim olarak ilân edildi.

Ruslar, 1817’de Sunjen müstahkem hattını tesis ederek buraya Kazaklar’i yer­leştirdiler. İnguş topraklarına da Rus is­kân politikası çerçevesinde başka yerler­den göçmenler getirildi. Toprakları elle­rinden alınan İnguşlar’la Ruslar arasında uzun süren bir mücadele dönemi başladı. İnguşlar. 1834-1859 yılları arasında Rus-lar’a karşı mücadele veren İmam Şeyh Şâ-mil’i destekledilerse de fazla başarılı ola­madılar. Terek nehrinin kolu Sunja üzerin­deki Nazran ve çevresindeki verimli top­raklarda yaşayan İnguşlar verimsiz dağ­lık bölgelere sürüldüler (1860) ve Bolşe­vik İhtilâli’ne kadar (1917) verimsiz dağlık bölgelerde yaşadılar.

Rus Çarlığı’nın yıkılmasından sonra Ku­zey Kafkasya kavimleri büyük kurultayı Terekkale’de (Vladikafkas) toplandı (1-5 Mayıs 1917). İnguşlar’ın da dahil olduğu B00 delegenin katıldığı kurultayda Rusya Federasyonu içinde muhtariyetin sağlan­ması için kararlar alındı. Kuzey Kafkasya ve Dağıstan Kavimleri Birliği resmen ku­rularak icra komitesi seçildi. Böylece dai­mî statüde teşkilâtlanma yönünde önem­li bir adım atılmış oldu.

Bir taraftan Rusya’daki gelişmeler, bir taraftan Kuban, Terek ve Don Kazakları’nın Kafkasyalılar aleyhine genişlemeleri üzerine, II. Büyük Kafkas Kurultayı Terek­kale’de toplandı (20 Eylül 1917). Kurul­tayda Kafkas Dağlıları Birliği’nin kurul­ması, birlik içindeki her kavmin muhtar olması, birliğin en yetkili organı olarak meclisin oluşturulması, yöneticilerin ta­yini ve yüksek mahkemenin kurulması kararlaştırıldı. Bu sırada çok güçlü olan Kazak lideri Kaladin’in girişimiyle Kazak ve Dağlılar’ın katıldığı Güneydoğu Birliği hükümeti kuruldu (20 Ekim 1917). Fakat Dağlılar bu hükümetten çekilerek 2 Ara­lık 1917 Osmanlı Devleti’nin himayesinde bağımsız bir devlet kurma yönünde ça­lışmalara başladılar. Şeyh Uzun Hacı ida­resinde, İnguşlar’ın da dahil olduğu Kuzey Kafkasya Halklarının Dağlık Cumhuriyeti adlı Kafkas devleti (Dağıstan) Rusya’dan ayrıldığını ilân etti (11 Mayıs 1918). Os­manlı Devleti ile dostluk ve yardım ant­laşması imzalayan (8 Haziran 1918) yeni devlet bölgede önemli bir güç haline gel­di. Fakat Osmanlı Devleti’nin Mondros

Mütarekesi (30 Ekim 1918) gereğince bölgeden çekilmek zorunda kalmasının ardından Bolşevikler bölgeyi ele geçirdi­ler (1921) ve Kuzey Kafkasya Halklarının Dağlık Cumhuriyeti’ni ortadan kaldırdılar. Etnik yapılan dikkate alan muhtar bölge­ler kurma politikası çerçevesinde Dağıs­tan’ı Rusya Federasyonu’na bağlı özerk cumhuriyet, Çeçenistan, İnguşistan ve Asetistan’ı da (Osetya) aynı federasyona bağlı muhtar vilâyetler haline getirdiler (7 Temmuz 1924). İdare merkezinin Vladikaf­kas şehri olan İnguşistan Muhtar Vilâye-ti’nin yüzölçümü 3200 kmz ve nüfusu da 75.082 idi (1926).

İnguşistan ile Çeçenistan önce Çeçen İnguş muhtar vilâyeti (1934), ardından Rusya Federasyonu’na bağlı Çeçen- İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adı altında birleştirildi (1936). II. Dünya Sava-şı’nda Kızılordu ile birlikte Almanlar’a karşı savaştıkları halde ihanetle suçlana­rak Sovyet rejimi tarafından Orta Asya’­ya ve Kazakistan’a sürüldüler (1944). Çe­çen İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cumhu-riyeti’ne son verilerek topraklarının bir kısmı Kuzey Osetya’ya, bir kışımı da Da­ğıstan’a verildi. Böylece bölgede etnik çatışmalar için zemin hazırlanmış oldu.

Stalin’in ölümünün (1953) ardından re­jimin gevşemesine paralel olarak Kuzey Kafkasyalılar arasında anayurtlarına dön­me çabaları arttı. On üç yıllık aradan son­ra Çeçen-İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yeniden kurularak İnguş­lar’ın ülkelerine dönmelerine izin verildi (9 Ocak 1957). Ülkelerine dönen İnguşlar eski topraklarının geri verilmesini istedi­lerse de bir sonuç alamadılar. Bu konu­daki mücadele hâlâ devam etmektedir.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’ni oluşturan cumhuriyetlerin bağımsız­lıklarını kazanmaya başlamaları (1989), Rusya Federasyonu içinde yer alan Çeçen­ler’le İnguşlar’ı da harekete geçirdi. Çe­çen – İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cum-huriyeti’nin Yüksek Sovyetİ hâkimiyetini ilân eden deklarasyonu kabul etti (Kasım 1990). Ayrıca cumhuriyetin adını Çeçen-İnguş Cumhuriyeti olarak değiştirdi (Ma­yıs 1991). 27 Ekim 1991’de parlamento ve cumhurbaşkanlığı seçimleri yapıldı. Oyların % 85’ini alan Çeçen lider Cahar Dudayev cumhurbaşkanı oldu. Ardından Çeçen-İnguş Cumhuriyeti’nin bağımsız­lığı ilân edildi (1 Kasım 1991). Fakat bunu kabul etmeyen Moskova 7 Kasım’da ola­ğan üstü hal uygulaması başlattı ve ül­keye ordu birlikleri şevketti. Bu gelişmeler olurken İnguş Halk Kongresi toplana­rak Çeçen-İnguş Cumhuriyeti’nden ayrıl­ma kararı aldı. Bu karar. 30 Kasım 1991 günü yapılan halk oylamasıyla da onay­landı. 31 Mart 1992 tarihinde imzalanan bir antlaşma ile Rusya Federasyonu’nun yasal prosedürü oluşturuldu. Bununla Rusya içindeki cumhuriyetlerin egemen­lik haklan açıkça tanınmış oldu. 4 Haziran 1992’de Rusya Parlamentosu İnguş özerk Cumhuriyetinin kurulmasını resmen onayladı. Stalin yönetimince 1944 yılında Osetya’ya verilen toprakların iadesi için mücadele başlatan İnguşlar’la Osetyalılar arasında söz konusu bölgede {Prigorodny) Ekim 1992’de savaş çıktı. Ruslar’in des­teğiyle Osetyalılar bölgede ikamet eden 60.000 İnguş’u İnguş Cumhuriyetine sür­dü. Bu gelişmeler İnguşlar’ın Moskova hü­kümetine verdikleri desteğin sona erme­sine sebep oldu. Osetya ile çatışmalar devam ederken Mart 1993’te yapılan ilk serbest seçimlerde Sovyet dönemi gene­rallerinden Auşev Ruslan Sultanoviç, İn­guş Cumhuriyeti’nin ilk başkanı seçildi. İnguş Cumhuriyeti Parlamentosu aynı yıl bir deklarasyon yayımlayarak ülkenin Rus­ya Federasyonu içinde laik ve demokratik ilkeleri benimseyen egemen bir devlet olduğunu ilân etti. Aralık 1994’te Rusya ordusunun Çeçenistan’a saldırması üze­rine 40.000’e yakın Çeçen, İnguş Cumhu-riyeti’ne sığındı. İnguş Cumhuriyeti ve Kuzey Osetya yetkilileri çatışmalara son vermek ve ekonomik iş birliğini kurmak amacıyla 1996 yılında bir antlaşma imza­ladılar. Antlaşma sonrasında sınır çatış­malarının azalmasının ardından 10.000 İnguş sürüldüğü Kuzey Osetya’ya geri döndü (Ocak 1997). Ancak yoğun diplo­matik görüşmelere rağmen 2000 yılı iti­bariyle mülteciler sorununa nihaî bir çö­züm bulunamamıştır.

Egemen bir cumhuriyet olarak Rusya Federasyonu içinde yerini alan İnguş Cumhuriyeti’nin toprakları 6000 km2′-den oluşmaktadır. 199S yılı verilerine gö­re bölgedeki siyasî istikrarsızlık ve çatış­maların sebep olduğu göçlerden dolayı İnguş Cumhuriyeti’nin nüfusu 328.000’e ulaşmıştır. Genel nüfus içinde İnguşlar % 80’lik (262.000) oranla en büyük gru­bu oluştururken Çeçenler % 9, Ruslar % 6 ve Osetyalılar % 4’lük oranla azınlık grupları oluşturmaktadır. Çeçenistan ve Kuzey Osetya’yı kapsayan alanda devam eden çatışmaların sebep olduğu sınır öte­si insan göçü. İnguş Cumhuriyeti’nin de­mografik yapısını zaman zaman değişik­liğe uğratmaktadır.

İnguşlar Sünnî müslüman olup Hanefî mezhebine mensuptur. İslâmiyet’i kabul etmeden önce putperest olan İnguşlar’ın sahip olduğu inancın XIX. yüzyıla kadar bazı bölgelerde devam ettiği anlaşılmak­tadır. XII. yüzyıldan itibaren Gürcüler’in, XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren Ruslar’ın başlattığı hıristiyanlaştırma faaliyetleri İnguşlar arasında pek kabul görmemiştir. Emevîler ve Abbasîler döneminde Kuzey Kafkasya’da yayılmaya başlayan İslâmi­yet, Dağıstan ve Çeçenistan üzerinden İnguşya’ya da girmiştir. Bilhassa Osman-lılar’ın Doğu Karadeniz sahillerine ve Çer-kezistan’a hâkim olmalarından sonra İs-lâmî hareket daha da artmıştır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında, özellikle Çeçen Nakşibendî tarikatı mensuplarının çalış­maları sonucunda İnguşlar arasında Sün­nî Müslümanlık hızla yayılmıştır. Bölgeye yerleşmeye çalışan Ruslar’a karşı müca­delede en büyük güç kaynağı olan İslâmi­yet, diğer Kafkas kavimlerinde olduğu gi­bi İnguşlar’ın da millî kimliği olmuştur.

Dinî işlerini kontrol edip merkezden yö­netmek isteyen Sovyet yönetimi, II. Dün­ya Savaşı’ndan sonra İnguşlar’ı, merkezi Mahaçkale’de bulunan Kuzey Kafkasya ve Dağıstan Müslümanlan’nın Dini İdare Merkezi’ne bağladı. Tarikatlara karşı sert tedbirler aldığı gibi pek çok camiyi de ka­pattı. Buna rağmen İnguşlar arasında İs­lâmiyet yaşamaya devam etti. Tarikatlar daha güçlü hale geldi. 1980’li yıllarda Çe­çen-İnguş Cumhuriyeti’nde 200.000 civarında tarikat mensubunun bulunduğu tahmin edilmektedir. 1977’de bir tek ca­mi varken bu sayı 1994’te yirmi dokuza ulaşmıştır. Nazran’da yüksek öğretim düzeyinde eğitim veren İmam Şafiî İslâm Enstitüsü açılmıştır (1990). İnguşlar’ın konuştuğu millî dil olan İnguşça, Kuzeydoğu Kafkas grubunun Nah-ço alt grubuna bağlı olup Çeçen diline çok yakındır. Her iki dil 1934’e kadar tek bir edebî dil olarak kabul edilmiştir. Medrese eğitimi dolayısıyla Arapça ve Türkçe diğer Kafkas kavimlerinde olduğu gibi İnguş-iar arasında da bir üst dil işlevi görmüş­tür. Diğer müslüman toplulukları gibi İn­guşlar da Arap alfabesini kullanıyorlardı. Sovyet yönetimi, İnguşlar’ı Çeçenler’den ayırmak için onlara Latin alfabesini ka­bul ettirdi (1922). Latin alfabesiyle ilk de­fa Serdalo (ışık) adıyla bir gazete çıka­rıldı (1923). İnguş dili grameri yazdırıldı (1925). İnguşlar diğer Sovyet müslümanları gibi 1938’de Kiril alfabesine geçtiler.

Osmanlı döneminde İnguşlar arasında eğitim oldukça ileri bir durumda idi. Çarlık yönetimi modern eğitimin İnguşlar arasında yayılmasını engelledi. Ruslar’ın Nazran’da açtıkları okula (!868) sadece zenginlerin çocukları kabul ediliyordu. Ruslar’ın bütün engellemelerine rağmen Osmanlı eğitim sistemi devam etti. Nite­kim 1913 yılında değişik seviyelerde eği­tim veren 800’den fazla medrese açık bulunuyordu.

Sovyet Rusya, bütün bu medreseleri kapattığı gibi Rusça’nın yerleştirilmesi yö­nünde bir programı uygulamaya koydu. Rusça eğitim yapan okullar ön plana çıka­rıldı ve okul çağını aşmış İnguşlar’a Rus­ça okuma yazma öğretmek için bir kam­panya başlatıldı. İnguşlar arasında okuma yazma oranı 1926’da%9,1 iken 1970’te % 99’a ulaştı. Eğitim, kültür ve resmî dil olarak kullanılan Rusça’nın ağırlığı, etkisi ve İnguşça’daki Rusça kelimelerin oranı giderek arttı. Bu durum yayın hayatını da etkiledi. İnguşça basılan eser sayısı 1931 de doksan bir iken 1980’de bu rakam on birde kaldı. 1923 yılında çıkmaya başla­yan Serdalo 1942’de kapatıldı.

İnguşlar, 19S7yılında sürgünden dön­dükten sonra millî dillerinde eser vermek için yoğun bir faaliyet içerisine girdiler. Sovyetler’in engellemesine rağmen pek çok İnguş yazarı eserlerini İnguşça yazdı. İnguş okullarının 1-4. sınıflarında İnguş­ça eğitim verilmeye başlandı. Fakat Sov­yet yönetimi buna engel oldu. İnguşça eğitim sadece okul öncesi eğitimle sınır­landırıldı (1972) İnguş okullarında eğiti­min Rusça olması mecburi hale getirilir­ken İnguşça 1-10. sınıflarda seçmeli ders olarak okutuldu. Sovyetler’in dağılmasın­dan sonra İnguşça eğitime daha fazla yer verildiği halde Rusça’nın hâkimiyeti hâlâ devam etmektedir.

Eski dönemlerden beri İnguşlar taş oy­macılığında zengin bir kültüre sahiptir. Özellikle mezar taşlarına altı köşeli yıldız, hilâl, hayvan ve bitki resimleri yapmışlar­dır. Minare, türbe, mezar taşı, evler ve askeri bina inşaatçılığında İnguş ustala­rının ünü bütün Kafkasya’da yayılmıştır. Demircilik ve silâhçılık da önemli yer tut­maktadır. Dağlık bölgelerde hayvancılık, ovalarda tarım önemli uğraş kaynağıdır. Marangozluk, dericilik ve yapı ustalığı en yaygın mesleklerdir.

İnguşlar’da edebî hayat Ruslar’ın en­gellemesine rağmen devam etmiştir. Basılan ilk İnguşça edebî eser. Mal’sagov’un(ö. 1935) Bir Kız Kaçırma adlı pi­yesidir. 1944 sürgünü edebî hayatı olum­suz yönde etkilemiştir. Tekrar yurtlarına döndükten sonra İnguşlar daha çok Bol­şevik İhtilâli’ni öven eserler vermişlerdir. Komünist ahlâkı yerleştirmek için yazılan ilk İnguş romanı. Çahiev’in Altın Di­rekler adlı eseridir. Rus edebiyatının et­kisi Rus kültürünün İnguşlar arasında ya­yılmasında önemli rol oynamıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi