İrsâl-i mesel. Açıklama ve pekiştirme amacıyla söz arasında mesel ve vecize söyleme anlamında edebî sanat.
Bedî’ ilminde anlama güzellik katan edebî sanatlardan olan irsâl-İ mesel şiirde veya nesirde bir fikri, bir görüşü ispat etmek, açıklamak, söze kuvvet ve güzellik katmak amacıyla söz arasında atasözü, vecize, hikmetli sözler, deliller ve misaller getirmektir. Bunaîrâd-ı meselde denir. İrsâl-i mesel terimini ilk olarak kullanan Ebû Mansûres-Seâlibî(ö. 429/1038), tanım vermeden Mütenebbî’nin şiirlerinden seçtiği çok sayıda örnek zikretmiştir. Râdûyânî, Tercümdnü’i-belâga’sında şiire has bir edebî sanat olarak kaydettiği
irsâl-i meseli, “şairin bir beyit içinde mesel ve atasözü konumunda hikmetli söz söylemesi” şeklinde tanımlayarak Arapça ve Farsça Örneklere yer vermiştir. İbn Ebü’1-İsba bu sanatı, irsâl-i mesel tabirini kullanmadan. “Söz sahibinin söz içinde atasözü, hikmet, vecize konumunda bir söz söylemesidir” şeklinde tarif etmiş, âyet ve hadislerden, özellikle de Müte-nebbî ile Ebû Temmâm’ın şiirlerinden seçtiği örnekleri sıralamıştır. İbn Ebü’I-İsba. Ebû Temmâm ile Mütenebbî’nin şiirlerinde geçen mesel, hikmet ve vecize türü sözleri topladığını söyler. Bedîiyyât sahipleri arasında irsâl-i mesele ilk yer veren Safiyyüddin el-Hillî, onu “şairin bir beytin bir kısmında mesel-i şâir konumunda temsil, hikmet, na’t. vecize vb. söz söylemesi” şeklinde tanımladıktan sonra Mütenebbî’den seçtiği bir örneği zikretmiştir. İbn Hicce, Hizânetü’î-edeb’inde latif bir bedî’ nevi saydığı irsâl-i mesele dair İbn Ebü’l-İsba’ın kaydettiği âyet ve hadis örneklerine birkaç ilâvede bulunmuş, ardından başta Mütenebbî’nin şiirleriyle İbnü’l-Hebbâriyye’nin “es-Sâdikve’l-bagım” adlı manzumesi olmak üzere Arap şiirinden seçtiği çok sayıda örneğe yer vermiştir.
“Şairin bir beyitte iki hikmetli söz söylemesi” demek olan “irsâlü’l-meseleyn” kaynaklarda ayrı başlık altında ele alınmıştır. Ebû Mansûr es-Seâlibî, edebî bir terim olarak ilk defa kullandığı irsâlü’l-meseleyni, “Şairin bir beyit içinde her mısrada bir hikmetli söz olmak üzere iki vecize söylemesidir” şeklinde tanımlamış ve Mütenebbî’nin şiirlerinden seçtiği birçok örnek zikretmiştir. Bu örneklerden biri şudur: Alçağa alçaklık vız gelir, hiç ölüye yara acı mı verir! Râdûyânî, ”irsâlü’l-meseleyn fı’l-beyt” adını verdiği türü, “Şairin bir mısra içinde veya bir beyitte iki hikmetli söz söylemesidir” şeklinde tarif etmiştir. İbnü’1-Esîr el-Halebî şairlerin şiirlerinde söyledikleri hikmet, vecize türü sözleri bir beyitte bir adet ve birden çok olmak üzere iki kategoriye ayırmış ve her biriyle ilgili birçok örnek kaydetmiş, bir beyitte iki. üç ve dört hikmetli söz söyleyen şairlerden misallere de yer vermiştir. [Hercan ölümü tadacaktır; Âl-i İmrân 3/185; Enbiyâ 21/35; Ankebût 29/57; Her ilim sahibi üstünde bir bilen vardır; Yûsuf 12/76 Yeryüzündeki her şey fânidir; Rahmân 55/26] âyetlerinde olduğu gibi Kur’an’da irsâl-i mesel niteliğinde birçok örnek bulmak mümkündür. Hz. Peygamber’in “cevâmiu’l-kelim” adı verilen pek çok hikmetli sözü mevcuttur. Muhammed b. Ali el-Kaffâl bunları aynı adı taşıyan bir eserde toplamıştır. Resûl-i Ekrem’in bu tür sözleri arasında şu hadisler zikredilir: “Kişi sev-diğiyle beraberdir”; “İşlerin hayırlısı orta halli olanlarıdır”; “Mümin bir delikten iki defa ısırılmaz”; “Dünyada İki yüzü olanın âhirette Allah’ın katında yüzü olmaz.” Hz. Ali’ye nisbet edilen hikmet ve vecizeler. Şerif el-Murtazâ’nın Nehcü’î-belâğa’-sı ile Şehâbeddin el-Mercânî’nin Cevâ-mihı’l-hikem ve zerâ’i’u’n-ni’am adlı eserlerinde bir araya getirilmiştir. Arap şairleri arasında başta Mütenebbî ile Ebû Temmâm olmak üzere Züheyr b. Ebû Sülmâ. Lebîd, Ebü’1-Alâ el-Maarri, Ebü’l-Atâhiye, Ebû Firâs el-Hamdânî. İbn Nü-bâte es-Sa’dî gibi şairlerin şiirlerinde çok miktarda İrsâl-i mesel örneği bulunmaktadır.
İrsâl-i meselde başarı anılan iki fikir arasındaki benzerliğin kuvvetine bağlıdır. Benzerlik ne derece güçlü ise irsâl-i meselin edebî değeri o nisbette büyük olur. Hatta genel kabul görmesi halinde atasözü olarak yayılabilir.
İrsâl-i mesel örneklerini şerheden birçok eserarasında Hasan b. Abdullah el-Askerfnin el-Hikem ve’1-emşâl’i ile Zemahşerî’nin Nevâbiğu’l-kelim’\, İbn Atâullah e!-İskenderî’nin el-Hikemü’l-â’iyye’si, Muttaki el-Hindî’ninCevd-miu ‘1-keîim’i sayılabilir.
İrsal-i Mesel-İrad-ı Mesel Söz Sanatları Nedir, Türk Edebiyatında Örnekleri
TDV İslâm Ansiklopedisi