İstiva Nedir, -Allah'ın Sıfatı Olarak- Anlamı, Hakkında Bilgi

İstiva. Allah’ın zâtının âlemle münasebetini konu edinen sıfatlardan biri.

Sözlükte “doğru ve düzgün olmak” an­lamındaki svy şiven kökünden tü­reyen istiva “mutedil, düzgün ve eşit olmak; karar kılmak, oturup yerleşmek; yönelmek, yukarı çıkmak; hâkim olmak, tahta oturmak” gibi mânalara gelir. İsti­va kavramı yedi âyette arşa. iki yerde se­mâya yönelik bir fiil olarak Allah’a nisbet edilmiştir. Bu âyetlerde belirtildiğine göre Allah yeri yarattıktan sonra gökleri yarat­maya yönelip onları yedi olarak düzenlemiş, sonra da arşa istiva etmiştir. İstiva Hz. Musa’nın olgunluk çağına ermesi, Ceb­rail’in ufkun doruk noktasında durması, Hz. Nuh’un gemiye yerleşmesi, gemisinin Cûdî dağında karaya oturması ve insanla­rın gemilere ve binek hayvanlarının sırtı­na çıkıp oturması gibi anlamlarda da kul­lanılmıştır. Hadislerde istiva kavramının Allah’a nisbet edildiğine dair bir rivayete rastlanmamakta, bazı sözlük anlamlarıy­la Hz. Peygamber’e ait bir fiil olarak zik­redilmektedir. Allah -âlem münasebetiyle il­gili kabul edilen bazı rivayetlerde ise isti­va kavramı kullanılmadan Allah’ın arşının fevkinde, arşının da göklerin üstünde ol­duğu belirtilmektedir. Tabiînden Mücâhid b. Cebr istivanın “arşa yükselmek” mâ­nasına geldiğini söylemiştir.

İstivanın Allah’a nisbet edilmesinin ta­şıdığı anlamın yanı sıra zatî veya fiilî bir sıfat oluşuna ilişkin tartışmalar II. (VIII.) yüzyılın başlarına kadar uzanan erken bir devirde ortaya çıkmıştır. Kelâm ilminin doğuşuna zemin hazırlayanlardan Ca’d b. Dirhem ve Cehm b. Safvân’m, Allah’ın duyularla algılanamayan madde üstü bir varlık olduğunu ve zâtı itibariyle belli me­kânda veya yönde bulunmakla nitelene­meyeceğini söylemesinden sonra tenzihçi akımın tam karşıtı olan Mukâtil b. Süley­man’ın istiva kavramına teşbih ve tecsî-mı andıran duyu âlemine ait mânalar yük­lemesi bu konuda farklı görüşlerin ileri sürülmesine sebep teşkil etmiştir. İstiva­nın mahiyeti ve Allah’a nisbeti konusun­daki başlıca görüşleri şöylece Özetlemek mümkündür:

1. İstiva, Allah’ın göklerin üstünde bulunan ve melekler tarafındaı taşınan arşa oturması mânasına gelir Çünkü hadis rivayetlerinde arşın yedine göğün üzerindeki cennetin üstünde yeı aldığı [5] ve Allah’ın da arşa istiva ettiği bildirilmiştir. Yaratılmışlara benzemeyen bir cismiyetle nitelendirilebilen Allah’ın bir yönde ve bir yerde bulunması imkânsız değil aksi­ne gereklidir. Bu sebeple istivaya arş üze­rinde oturmaktan başka bir anlam verile­mez. Buna göre Allah zâtıyla arş üzerin­de oturmaktadır. 0’nun zâtı arşı tama­men doldurmuş olabileceği gibi sadece bir kısmını kaplamış olabilir; zâtının arş­tan daha büyük olması da mümkündür. Şu halde istiva Allah’ın bir yönde ve bir mekânda bulunduğunu, ayrıca dilediği zaman bu yeri terkedip başka bir yere in­tikal edebileceğini anlatan zatî bir sıfat­tır. Başta Mukâtil b. Süleyman ile Mu-hammed b. Kerrâm olmak üzere Müşebbihe, Mücessime, Kerrâmiyye ve Selef âlimlerine uyduğunu iddia eden İbn Hâ-mid gibi bazı Haşvî-Hanbelîler bu görüş­tedir.

2. İstiva Allah’ın keyfiyeti bizce bilinme­yen (bilâ keyf) bir sıfatıdır. Bir yerde ve bir yönde bulunmaktan münezzeh olmakla birlikte Allah’ın zâtına lâyık olacak şekil­de arşa istiva ettiğine inanmak ve bu ko­nuda herhangi bir te’vile gitmemek en isabetli yoldur. Zira Allah’a nisbet edilen istivanın gerçek anlamını yalnız kendisi bilir. Eğer istivanın mânası insanlarca bilinebilseydi ashabın bu konudaki naslan yorumlaması ve onlara açıklık getirmesi gerekirdi. Halbuki ashabın hiçbir yorum getirmeden naslara inandığı bilinmekte­dir. Bunun yanında istiva Allah’ın, ilmiyle bütün varlıkları kuşattığına işaret eden bir sıfatı olarak da kabul edilebilir. As­hap ve tabiînin ileri gelen âlimleriyle dört mezhep imamının yanı sıra bazı Selefi, Hanefî-Mâtürîdî ve Eş’arî âlimleri bu görüştedir. Mâlik b. Enes’in istivanın malûm, keyfiyetinin meçhul, bu konuyu araştırmanın bid’at olduğunu ve Allah’ın gökte, ilminin ise her yerde bulunduğunu söylediği bilin­mektedir. Kaynakların belirttiğine göre Ebû Hanîfe, Allah’ın bir ihtiyaca bağlı olmak­sızın arşa istiva ettiğini, yerde değil bilâ keyf arşın fevkinde bulunduğuna inan­mak gerektiğini ve, “Rabbimin yerde mi yoksa gökte mi olduğunu bilmiyorum” diyen kimsenin küfre düşebileceğini söy­lemiştir. Ahmed b. Hanbel ise herhangi bir sınır tayin etmeden ve nite­lemede bulunmadan Allah’ın arşa istiva ettiğine inanmak gerektiği görüşündedir. Ona göre arşa istiva ilâhî bir sıfat olup gerçek mânası insanlar tarafından biline­mez ve yaratıkların sıfatlarına benzemez. Ebü’l-Hasan el-Eş’arî istivaya, Allah’ın bilâ keyf ar­şın fevkinde olup yaratıkları arasında bu­lunmaması veya arşta keyfiyeti bilinme­yen bir fiil meydana getirmesi mânası­nı verir.

3. İstiva, Allah’ın zâtıyla yaratıkları ara­sında mevcut olmayıp mahiyeti insanlar­ca bilinmeyen bir şekilde göklerin ötesin­de ve arşın üzerinde bulunduğunu anla­tan bir sıfattır. Bu O’nun yaratıklara ben­zemesini gerektirmez. Zira Allah’ın zâtıy­la arşın üzerinde oluşu yaratılmış bir var­lığın bir yerde ve bir yönde bulunuşu gibi değildir. Bu ise ilâhî zâtın arşa bitişmiş ve onun üzerinde oturuyor olmadığı veya uzay boşluğu yahut herhangi bir mekân tarafından kuşatılmadığı anlamına gelir. Keyfiyeti insan idrakinin dışındadır. Baş­ta ashap ve tabiîn ile müctehid âlimlerin inançlarına uyduklarını savunan Selefiyye’nin yanı sıra Ahmed b. İbrahim el-Ka-lânisî, İbn Küllâb, Bâkıllânî, İbn Ebû Zeyd, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî gibi Sünnî âlimlerle Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ebû Mansûr el-İsfahânî ve Abdülkâdir-i Geylânî gibi mutasavvıflar bu görüştedir. Bu grubun dayandığı baş­lıca deliller şunlardır:

a) Âyetlerde Al­lah’ın “zü’l-arş, zü’l-meâric” olarak tanı­tılması. Allah’tan, “Gökte olandan emin mi oldunuz?” diye bahsedilmesi, melekle­rin ve ruhun gök katlarını aşarak Allah’a yükseldiğinin bildirilmesi, Hz. Peygamber’in sidre-i müntehânın ötesine geçe­rek mi’raca (ilâhî huzur) çıktığına İşaret edilmesi ve kullara ait iyi işlerin melek-lerce Allah’a yükseltilmesi Allah’ın arşın üzerinde bulunduğunu, bu anlamın da is­tiva tabiriyle ifade edildiğini gösterir,

b) Başta Resûl-i Ekrem’in mi’racını anlatan rivayetler olmak üzere elliye yakın hadiste doğrudan veya dolaylı bir şekilde Allah’ın yaratıkları arasında değil göklerin üzerin­de bulunan arşın üstünde olduğuna işa­ret edilmiştir. Bütün bunlar, Hz. Peygamber’in istivanın mânasına ilişkin açıklama­ları olarak kabul edilmelidir. Esasen bun­ların dışında istivaya ilişkin hadislerin bu­lunmadığı da bilinmektedir. Halbuki Re-sûlullah’ın böylesine önemli bir konuya te­mas etmediğini söylemek zordur,

c) Çe­şitli rivayetlerde, Hz. Ebû Bekir ile Ömer’in yanı sıra Hassan b. Sâbit’in Allah’ın gökte olduğunu söylediği nakledilir. Bu rivayet­ler ashabın istiva konusundaki telakkisini yansıtır,

d) Âyetlerde, arşa istivanın yerin ve göklerin yaratılmasından sonra vuku bulduğunun zikredilmesi istivanın başka bir mânaya gelmesini engeller,

e) Geçmiş semavî din mensuplarının Allah’ın gökler­de olduğuna inanması istivanın mânasını açıklayıcı mahiyettedir.

f) Bütün muvahhidlerin dua ettikleri zaman ellerini ve yüzlerini göğe çevirmeleri istivanın anla­mını açıklayan diğer bir husustur.

4. İstiva, ilâhî kudret ve iradenin bütün kâinat üzerinde sürekli olarak geçerli ol­duğunu ve bütün varlıkları hâkimiyeti al­tına alıp yönettiğini anlatan bir sıfattır. Arşa istiva etmek tabiri insanlar hakkın­da kullanıldığı zaman bile bundan sadece bir hükümdarın devlet başkanlığı tahtı­na oturması anlaşılmaz, bunun yanı sıra hükümdar sıfatını alması mânasını da ifade eder. Bir yerde ve yönde bulunmak gibi yaratılmış varlıklara ait niteliklerden münezzeh olan Allah’ın arşa istivası an­cak mecazi bir mâna ile açıklanabilir ki o da kâinat üzerinde mutlak hâkimiyet kurmasıdır. İlk defa Ca’d b. Dirhem ve Cehm b. Safvân tarafından ileri sürülen bu görüş daha sonra Mu’tezile, Mâtüridiyye, Eş’ariyye, Şîa kelâmcılarınca ve M. Reşîd Rızâ gibi bazı Selefıyye âlimlerince benimsenip delillendirilmiştir. Böylece bu yorum İslâm âlimlerinin büyük çoğunlu­ğunun tasvip ettiği bir görüş haline gel­miştir. Dayandıkları delilleri şöylece özet­lemek mümkündür:

a) Allah’ın zâtı ve sı­fatlarıyla ilgili nasları anlayabilmek için yapılması gereken şey mânası açık olma­yanları (müteşâbihât) açık anlamlıların ışığı altında yorumlamaktır. Allah hakkında anlamı en açık olan nas O’nun benzeri bu­lunmayan yüce bir varlık olduğunu bildi­ren âyettir.[Şûrâ 42/11] Buna göre Al­lah’a nisbet edilen istivanın yaratıklara benzemesine imkân tanımayan bir sıfat olduğu anlaşılır. Bu da ilmi ve kudretiyle bütün kâinata hâkim yegâne ilâh mâna­sına gelir.

b) Akıl Allah’ın madde üstü yüce bir varlık olduğu­na kesinlikle hükmeder. Mânası açık ol­madığı veya doğruluğunun tasdik edilme­si akıl yürütmeye bağlı bulunduğu için zannî delil niteliğindeki nassın zahirî an­lamından hareketle Allah’a sıfat nisbet etmek tutarlı bir yöntem değildir. Bu se­beple arşa istiva, Allah’ın göklerin üs­tüne yükselip orada bulunması şeklinde açıklanamaz.

c) İstivaya, Allah’ın yara­tıklara benzemesini gerektirecek şekil­de “bir yerden başka bir yere intikal edip yükselmek” veya “taht üzerine oturmak” gibi zahirî bir mâna vermek imkânsız ol­makla birlikte naslardan tamamen ba­ğımsız kalıp salt aklî bir çıkış noktasından hareket etmek zorunluluğu da yoktur. Zira Kur’an Arapça bir kitap olduğundan kelimelerin sözlük anlamlarını araştırarak istivaya ulûhiyyete uygun bir mâna ver­mek mümkündür ve istivanın sözlük an­lamlarından biri de “hâkimiyet kurmak­tır.

d) İstiva âyetlerinin hangi bağlamda kullanıldığı dikkate alındığı takdirde “Allah’ın hâki­miyet ve saltanatının geçerli oluşu” mâ­nasına geldiği açıkça anlaşılır. Zira ilgili âyetlerde Allah’ın bütün işleri yürüttüğü, gökleri direksiz yükselttiği, ayı, güneşi ve yıldızları emrine bağlı kıldığı, âlemlerin yüce rabbi olduğu, yerküreyi ve gökleri belli bir zaman sürecinde yarattıktan son­ra arşa istiva ettiği belirtilmektedir. Bu anlatılanlar Allah’ın kâinata hâkim olu­şunun açık tezahürleri, fiil ve emirlerinin tecellileridir. İstiva, yaratmanın tamam­lanıp sürekli bir düzen haline gelmesin­den sonra düşünülebilir. Şu halde istiva tabiatta hâkim olan sünnetullahın yürür­lüğünü de ifade eder. Bu sebeple sadece fiilî bir sıfat olarak kabul edilmesi gereken istiva ilâhî kudret, irade ve hükümranlığı anlatan bir kavramdır.

e) İstivânın arşa tahsis edilmesi arşın yaratıkların en büyüğünü oluşturması ve bütün yara­tılmışları kuşatması sebebiyledir. Böyle bir varlığa hâkim olan Allah’ın arştan da­ha küçük yaratıkları hâkimiyeti altına al­ması tabiidir. Bu üslûp, Kur’an’ın duyular ötesini duyulur hale getirme esasına da­yanan bir anlatım tarzıdır.

f) İstivanın, Allah’ın zâtıyla göklerin üzerinde bulunduğu yo­lundaki bir mâna taşıdığını belirten hadis yoktur. Delil olarak öne sürülen rivayetlerin bir kısmı yoruma tâbi tutulmuş, bir kısmının ise sahih olmayıp İsrâiliyat türü­ne girdiği kabul edilmiştir. İstiva konusunda ortaya çıkan görüşlerden Selef âlimlerince be­nimsenenin dışında kalan üç görüş kar­şılıklı olarak eleştirilmiştir.

Kelâm âlimleri istivaya, keyfiyeti bilin­meyen bir şekilde de olsa “Allah’ın gökle­rin üstüne yükselerek arşta bulunması” mânasını vermeyi, hiçbir varlığa benze­mediği kesin delillerle sabit olan yüce ya­ratıcıyı yaratıklara benzetip hacimli var­lıklar kategorisini oluşturan cisim statü­süne koyduğundan kabul etmemiş ve bu görüşü savunanlara tekfire kadar varan şiddetli eleştiriler yöneltmişlerdir. Böyle bir inanç İslâm’ın temel ilkelerinden biri olan tevhidi ortadan kaldırmaktadır. On­lara göre yüksekte bulunmak bir üstün­lük, yücelik ve övgü vesilesi değildir. Hal­buki Allah Övülmeye lâyık en yüce ve aş­kın bir varlıktır. İstiva da onun bütün var­lıklardan yüce olduğunu anlatan bir sıfatı olmalıdır.

Selefiyye âlimleri ise asıl teşbihe düşen­lerin Mu’tezile. Şîa ve Sünnî kelâmdan olduğunu ileri sürmüş ve bunları hiçbir haklı gerekçeye dayanmadan nasların mâ­nasını tahrif etmekle suçlamıştır. Selefıy-yeye göre istivaya “Allah’ın zâtıyla gökle­rin üstünde ve arşın ötesinde bulunma­sı” mânasını verirken O’nu sınırı belli, ar­şa dokunan, uzay boşluğu veya herhangi bir nesne tarafından kuşatılan bir varlığa benzetmemek gerekir. Teşbihle başlaya­nın sonunda tenzihe varması imkânsızdır, aksine varacağı yer nasların ispat ettiği ilâhî sıfatları iptal etmek noktasıdır. İlim, kudret ve irade gibi sıfatlar yaratıklara nisbet edilen özellikleriyle Allah’a atfedi-lemeyeceği gibi istivanın da yaratıklar için kullanıldığında taşıyacağı anlamla Allah’a nisbet edilmesi halinde kazandığı anla­mın mutlaka farklı olacağını bilmek ge­rekir. Kelâmcılar, İstivanın Kur’an’da zik­redilen ve Arapça sözlüklerde belirtilen anlamlarını dikkate almamışlardır. Zira hem Kur’an’da hem sözlükte istivanın “alâ” edatıyla kullanılması halinde “istilâ” mânasına değil “yükselmek” anlamına geldiği bilinmektedir. Ayrıca istivaya isti­lâ mânasının verilmesi zımnen, Allah’ın kendisine karşı koyan ve onunla savaşan bir muhalifinin bulunduğu düşüncesini çağrıştırır.

Kerrâmiyye ve Müşebbihe gibi küçük bir azınlık istisna edilirse İslâm âlimleri­nin büyük çoğunluğu istivayı hükümdarın tahtına oturması şeklinde anlamayı im­kânsız görmüştür. Allah’ın, keyfiyeti bilin­meksizin arşa istiva ettiğini kabul eden Selef âlimlerinin anlayışı herhangi bir ten­kide tâbi tutulmayıp değişik itikadî ekol­lere mensup olan İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, İbnü’l-Cevzî. Beyzâvî, Âlûsî, El-malılı gibi âlimlerce de benimsenmiştir. Bazı Selef âlimleri her ne kadar, “Allah zâ­tıyla göklerin üzerinde bulunan arşın öte­sindedir, ancak bu, yaratıkların bir yerde ve bir yönde bulunmasına benzememek­tedir” demişlerse de yaptıkları yorumlar­da “zâtıyla ve sınırı bilinmeksizin” gibi ilâ­velerde bulunmuşlardır. Son tahlilde bu yorumlar insan zihnini teşbihe yönelmekten kurtaramam ıştır. Israrla eleştirip yer yer tekfir ettikleri kelâmcıların da netice itibariyle istivaya mecazi anlam vererek yorum yaptıklarını, fakat onlara ait yoru­mun insan zihnini teşbihe değil tenzihe yöneltmeyi başaran bir nitelik taşıdığını söylemek gerekir. Sonuç olarak istiva Al­lah’a nisbet edilen zatî değil fiilî bir sıfat­tır. Eğer naslara bağlı olmayı mümkün kılan bir istiva inancı benimsenmek iste­niyorsa bunun için hiçbir yoruma gitme­den naslara uyulmalıdır. Eğer yorum ge­tirilecekse yapılacak yorum tenzihi sağla­malıdır. Aslında her iki anlayış da beşerî yorumlara, fakat biri nakle ağırlık veren, diğeri ise akla bağlı kalan yorumlara da­yandığından Selefiyye âlimleriyle kelâm-cıların görüşlerini tekfir alanına çekmek doğru olmaz. İbn Rüşd’ün de belirttiği gi­bi her iki yorumun tat­min edeceği farklı kitlelerin bulunduğu­nu dikkate alarak ikisinin de isabetli yön­lerinin bulunduğunu söylemek mümkün­dür. Sadece zihnî çaba ile kavranabilen ulûhiyyet konularını anlamakta güçlük çeken halk kitleleri Selefiyye’nin İstivaya ilişkin görüşünden yararlanabilir. Zihnî kapasiteleri daha yüksek olan âlimler ise kelâmcılarca getirilen yorumu tercih ede­rek mutmain olabilirler.

İstiva, kelâm literatürünün ulûhiyyet bölümünde ve tefsir kitaplarında işlen­mekle birlikte müstakil eserlere de konu teşkil etmiştir. İbn Teymiyye’nin îşbâtü’ş-şıfât ve’l-culüv ve’I-istivâ Zehebî’ninei-‘Uiüvtf’J-‘aJiy-yi’1-ğaüâr (Medine 1968), İbn Kayyim el-Cevziyye’nin İctimâcu’l~cüyûşi’l-İslâ-miyye caid ğazvi’l-MıfattıIa ve’l-Cehmiyye (Beyrut 1404/1984) ve Muham­med Sıddîk Han’ın eî-İhüva3 zalâ mes’e-leti’l-istivâ3 adlı eserleri bunlardan bazılarıdır. Adnan Bilici, Kur’ân-ı Kerîm’de İstiva Kavramı adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi