Kadeh. Eski bir hacim ölçüsü birimi.
Latince’de “sıvı kabı” anlamındaki ca-dus kelimesinden geldiği ileri sürülmektedir. Ölçek olarak kullanılan cadus özellikle 1,5 amphora veya 3 uma, 4,5 modi-us, 12 congius, 72 sextarius gibi değerlere sahipti. Yunanca’da kados ve kabos sıvı kabı anlamına geldiği gibi 2 quartlık hacim Ölçüsünü de ifade eder. Kelime Şam Arapçası’na aslına daha yakın olan kâdûs şeklinde de girmiştir. Türkiye’de genellikle tahıl ölçümünde kullanılan ölçeği ifade etmek için halk ağızlarında muhtemelen kados veya kadehten bozulmuş gadik, godik, kadak, kadoz, kadus, kodik, ködük vb. kelimeler kullanılmaktadır. Kazakça, Kırgızca, Tatarca ve Uygurca gibi lehçelerde yer alan kadak adlı tahıl ölçeğinin de (409,51 gr.) kadehle ilgisi olabilir. Kadeh kelimesi birçok hadiste cam. ahşap, toprak veya metalden mamul “bardak, kâse, su ya da sıvı kabı” anlamlarında kullanılmaktadır (bk. Wen-sinck, e/-Mutcem,”kdh”md.). Önceleri pişmiş çamurdan, daha sonra ahşap ve bakırdan imal edilen bu ölçek tahıl, pirinç, un, kepek, şeker gibi kuru gıda maddeleri, özellikle de zeytinyağı gibi sıvı gıdanın ölçümünde ve eczacılıkta kullanılırdı. Daha çok Mısır Ölçeği olarak bilinen kadeh Kuzey Afrika, Endülüs ve Yemen’de yaygındı.
Kâdûs ile kadehi iki farklı ölçü birimi olarak değerlendiren Endülüslü hekim Zehrâvî’ye göre birincisi 8 kışta, ikincisi 1.25 ntla eşittir. Endülüs’te kişniş Ölçümünde kullanılan Mâle-ka kadehi 11 ntl ağırlık kaldıracak bir hacme sahipti. Ölçüm şekline göre değişmek üzere kadehin aldığı buğday ve mısır 30-34 ntl arasındaydı, arpa ise 1 rub’ veya daha az gelirdi. İşbîliye kadehi 8 müd kepek, buğday kapçığı ve topalak, 1 rub’ + 2 ntl buğday ölçerdi. Tenes sahfesinin yirmi dörtte birine tekabül eden kâdûsun hacmi de 3 peygamber müddüne eşitti İbnü’l-Ceyyâb, 6 peygamber sâına veya 6 müdde eşit olduğunu bildirdiği Endülüs kadehinin hacmini kendi devrinde kullanılan el arşını cinsinden hesaplamıştır ki bunun metrik karşılığı 0,014025 m3 civarındadır.
İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1349) Kahire kadehinin 232 dirhem olduğunu bildirmektedir. Kaİkaşendî (ö. 821/1418), çeşitli Mısır kadehlerinden kendi çağında kullanılan Kahire küçük kadehinin aldığı buğdayın ortalama ağırlığının 232 dirhem, yani 32762 habbe çektiğini söyler. Eserinin bir başka yerinde ise [417] habbe sayısını 32768 olarak verir.
Kahire muhtesibliği de yapan Şafiî âlimi Ebü’l-Abbas Necmeddin Ahmed b. Muhammed el-Kamûlî’ye göre (ö. 727/ 1327) Kahire kadehi sâ” veya 2 müdde eşittir. Böylece 1 kadeh = §- sâ’ = 2,75 + 2 = 1,375 litre eşitliği elde edilir. Tfetkıyyüddin es-Sübkî (ö. 756/1355) zamanında söz konusu kadeh 2 müdde eşitti. Ab-düibâki b. Yûsuf ez-Zürkânî’ye göre 1042-1089 (1632-1678) yıllan arasındaki dönemde kadehin hacmi -f sâa (= 3 müd) tekabül ederdi. Şerkâvî (ö. 1227/1812) devrinde 3 müdde yükseldi. Ceber-tî’ye göre [419] XVIII. yüzyılda 1 Kahire kadehi 442 dirheme (= 1,383927 kg.), İbn Âbidîn’e göre ise 445 f dirheme (= 1,39285 kg.) eşitti. Avrupa müzelerinde korunan kadehlerin hacimleri 1,03 litre civarındadır. Bu kadeh, XIX. yüzyılda Kahire’de kullanılan 2,06 litrelik kadehin yarısına eşdeğerdir.
Mısır hacim ölçülerinin ana birimi kadeh olup alt katlan nısfiyye, rub’a, süm-ne, harrûbe. kırat; üst katları melve, rub’, kile, veybe ve irdebdir. Mahmud Bey kadehin teorik değerini 2,0062 litre, fiilî değerini ise 2,1235 litre olarak vermektedir. Ancak 1892 yılında yürürlüğe giren ve Mısır ölçü sistemini birleştiren 28 Nisan 1891 tarihli genelge ile kadeh (= 2 nısfiyye = 4 rub’a) 2,0625 litre olarak belirlenmiştir.
XX. yüzyılda Kuzey Yemen’in farklı yörelerinde hacmi 35-45 litre arasında değişen kadehler kullanılmıştır. Yemen’de kadehin alt katları rubâî-sümne sümânî-nefer şeklindedir. İmam Yahya Hamî-düddin el-Mütevekkil-Alellah, 1940’larda 40-41 litrelikSan’a kadehini standart olarak belirlemiştir. Taiz gibi bazı bölgelerde San’a’nınkinin dört beş katı hacme sahip yerel kadehlere de rastlanmaktadır.
TDV İslâm Ansiklopedisi