Kalender Baba -Kırşehir- Türbesi, Kümbeti, Külliyesi, Hakkında Bilgi

Karakurt Külliyesi. Kırşehir dolaylarında hankah, ılıca, cami ve türbeden oluşan XIII-XIV. yüzyıla ait külliye.

Kalender Baba Zaviyesi olarak da anılır. İl merkezinin 16 km. kadar batısında Kır­şehir’den Koçhisar istikametinde uzanan yolun üzerindedir. Buradaki Sevdiğin kö­yünün adının Kırşehir Emîri Cacaoğlu Nûreddin’in Şevval 670 (Mayıs 1272) tarihli vakfiyesinde geçmesi, köyün en azından 1250 yıllarında meskûn bir yer olduğunu belli eder. Vakfiyeye göre Sevdiğin köyü sınırı Kırşehir Koçhisar yolu, Terme köyü toprakları. Aköz tarlası ile Kızılca’ya ka­dar uzanıyordu. Terme eskiden beri sıcak su kaynaklan için kullanıldığından, Sevdi­ğin köyü yakınındaki tek sıcak su kaynağı sonradan Karakurt diye anılan ılıca oldu­ğuna göre vakfiyedeki kaplıca burası ol­malıdır. Bu sebeple eskiden şehirden 1 km. kadar uzakta ve ondan geniş bir me­zarlıkla ayrılmış olan, günümüzde ise he­men hemen Kırşehir sınırlan içinde kalan Terme olmayacağı açıktır.

Koçhisar istikametinde giderken Sev­diğin ile Karalar köyünün arasında sağ ta­rafta bir inişte zamanımızda boş olarak duran eski ılıca-hankah binası görülür. Solda ise yoldan biraz geride yarı yıkık bir durumda bir cami ile ona bitişik bir küm­bet, etrafında bazı mezar taşlarının bu­lunduğu kabristan dikkati çeker. Eski ılıca boşaltılıp yıkılmaya bırakılmış, buna kar­şılık suyu az ilerisine, bu külliyenin etrafını saracak şekilde yapılan yeni ılıca ile yanındaki modern tesislere verilmiştir. Cevat Hakkı Tarım’ın yazdığına göre, Ka­rakurt ile Karalar köyü arasında Teberrük olarak adlandırılan düzlükte Karakurt/Ka-lender Baba adlarıyla anılan, zaviye oldu­ğu hakkında bazı tahminler yürütülen harabelerle bir kümbet kalıntısı vardı. Ahmet Süheyl Ünver ise Selçuklu devri kaplıcalarına dair yazılarında buradan bahsetmekle beraber bizzat göremedi­ğinden birtakım genel bilgiler vermekle yetinmiş, binaların Kılıcarslan tarafından yaptırıldığı rivayetini tekrarlamış, Kara­kurt adıyla ilgili halk efsanesini anlatarak hankah -misafirhane kısmının eski duru­munu göstermesi bakımından büyük de­ğeri olan 1933’lerde çekilmiş bir fotoğra­fını yayımlamıştır. Külliyenin 1965 yılları­na doğru Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün çizdirdiği rölöveleri ise müdürlük arşivin­de bulunmaktadır.

Külliyenin hangi tarihte ve kimin tara­fından yaptırıldığını bildirecek bir kitabesi yoktur. Karakurt (Karacakurt) ve Kalender Baba adları da aydınlatılması güç birta­kım meselelere yol açmaktadır. Vaktiyle ortaya atılıp pek çok yazarın tekrarladığı, hiçbir kaynağa dayanmayan bir bilgiye göre Kılıcarslan bu türbe ve hankahı Ka­rakurt isminde bir Selçuklu emîri adına yaptırmıştır. Cevat Hakkı Tarım, Babaî-ler’den olan Karakurt Baba’nın bir adının da Kalender Baba olduğunu ve Kırşehir Bedesteni’nin onun tekkesine vakfedildi-ğinin 18 Rebîülâhir 1301 (16 Şubat 1884) tarihini taşıyan bir şer’iyye mahkemesi nâmından öğrenildiğini yazmaktadır. An­cak bu bilgi başka kaynaklarla destek­lenmediğinden inandırıcı görülmemekte, sadece bedestenin tamamının veya dükkânlarının bir kısmının Karakurt Hanka-hı’na vakfedildiğini göstermektedir. Ay­rıca bu bilgi, vakfın esas sahibini belli et­mediği gibi tarihinin çok geç oluşu nâmın güvenilir bir kaynak teşkil etmeyeceğini ortaya koymaktadır. Aynı adı taşıyan ya­pılar Osmanlı dönemine ait olduklarından 1936’da yıktırılan Kırşehir Bedesteni’nin Karakurt llıcası’ndaki tekke ve türbe ile ilgisi yoktur. Çok daha eski olan kümbet ve hankahlarla yaşıt olmaları mümkün değildir. Bu durum, bir hayır sahibinin geç bir devirde bedestenin tamamını ve­ya bir kısmını Karakurt Tekkesi’ne vakfet­miş olmasıyla izah edilebilir.

Netice olarak Karakurt adının gerçek­ten yaşamış bir şahıstan geldiğini kabul etmek daha doğru olsa da kim olduğu. hangi tarihte yaşadığı hakkında şimdilik bir şey söylemek mümkün değildir. Cevat Hakkı Tarım, Karakurt Ilıcası’nın hemen yakınındaki Karalar köyü halkının Karaca-kurt aşiretinden geldiğine inandığını ve türbedeki yatırın kendi cedleri olduğunu anlattığını yazmıştır. Karalar adına Ana­dolu’da pek çok yerde rastlanır. Karalar köyü de eski bir aşiretle ilgili olabilir, do­layısıyla Karakurt adının da bu aşiret bü­yüklerinden birinin adı olması muhte­meldir. Hikmet Tanyu’nun Ankara çev­resinde mevcut adak yerleri hakkındaki araştırmasında. Karakurt Baba ziyareti adı altında burasının Bektaşîler tarafın­dan ziyaret edildiği belirtilmektedir. Ce­vat Hakkı Tarım’in bulduğu şer’î mahke­me i’lâmı buranın Kalender Baba Tekke­si olarak kullanıldığını gösterdiğine göre kurulduğundan bir süre sonra bir Bekta­şî tekkesi haline getirildiğine ihtimal ve­rilir. Bu yapı grubunun tarihçesi şöylece özetlenebilir. Bizans devrinde de kullanı­lan bir kaplıcanın yerinde Selçuklu devri sonlarında veya daha geç bir dönemde bir ılıca yapılmış, şifalı özellikleri halkı çe­ken bu yere bir de hankah kurulmuş ve bu hankah tarihî şahsiyeti pek aydınlanama-yan Karakurt’un türbesi etrafında geliş­miştir. Hankah bir süre ılıca ve türbesiyle sosyal yardım merkezi olarak yaşamış, daha sonra Bektaşî tarikatının idaresine geçmiştir.

Hankah ve İlıca

Hankah ve İlıca. Külliyenin esasını teş­kil eden hankah geniş bir sahayı kaplayan bir bina olup gösterişsiz ve itinasız bir şe­kilde yapılmıştır. Moloz taşından olan dış mimarisinin kayda değer bir özelliği yok­tur. Belirli bir eksene sahip olmayan yapı­ya yeni kaplıca tarafındaki büyük bir ka­pıdan girilmektedir. Ortasında üstü açık geniş bir avlu vardır. Sol tarafta kubbeli hamam binası bulunmaktadır. Avlunun üç tarafında hücreler sıralanır. Birer ka­pıyla avluya açılan bu hücrelerden sağda olan bir tanesi büyük bir giriş eyvanıdır. Böylece planın bütün düzensizliğine rağ­men burada Türk mimarisinin kökünü eski geleneklerden alan bir anlayışın ele­manlarını bulmak mümkün olmaktadır. Hücreler kapalı mekânlar halinde olup her biri bir beşik tonozla örtülü olmakla beraber kapının karşısına gelen dizinin en sol başındaki istisna teşkil edecek şekilde kubbeyle örtülüdür. Bu dizinin sağ köşe­sinde, iki katlı olmadığı muhakkak olan harikanın düz bir teras teşkil eden damı­na çıkışı sağlayan ve büyük ihtimalle son­radan eklenen kagir bir merdiven vardır. Bunun arkasında kalan hücrenin girişi merdivenin altından açılmıştır. Hankahın esas girişi cadde tarafında olup eyvanın içine açılmaktadır. Günümüzde bu kapı oldukça harap durumdadır. Giriş eyvanı sayılmadığı takdirde hankah on üç hücre­den ibarettir. Hemen hemen bir kare teş­kil eden bu tesisin bir köşesini işgal eden sıcak su kaynağının çıktığı esas kısım ka­lın duvarlı iki hücreden oluşmaktadır. Bir­biriyle bağlantılı olan, her ikisinin üstleri birer kubbe ile örtülü bu iki odadan sade­ce biri dışarıya açılır. Görünüşe göre bü­tün bu külliyenin çekirdeği ve dolayısıyla en eski kısmını teşkil eden parça bu çifte kubbeli ılıca bölümüdür.

Cami. 1970’lerde çok harap durumda olan cami, kare planlı bir namaz mekânı ile bunun önündeki bir son cemaat yerin­den ibarettir. Bu iki elemanın toplam yan cephe uzunluğu 12,30 metredir. Son ce­maat yeri tamamen yıkılmış olmakla be­raber iki yanını kapatan masif duvarlar henüz durmaktadır. Genişliği 9,60 m., de­rinliği 2,80 m. olan bu kısmın evvelce, iz­leri duvarda görülen eksene paralel iki ke­merle üç bölüme ayrıldığı anlaşılmakta­dır. İki yan duvarın köşeleri de kesme taş­tan itinalı bir işçilikle yapılmıştır. Son ce­maat yerinin cephede yerleri ve kaideleri görülen iki sütunla üçlü bir revak halinde dışarıya açıldığı bellidir. Bu üç bölümün üstlerinin evvelce küçük birer kubbe ile örtülü olduğu da iki köşede kalan pandan­tif kalıntılarından anlaşılır. Caminin harimine geçit veren kapının bir özelliği bü­yük kemerinin yonca biçiminde üç dilimli oluşudur. Esas camimekânı 7,60 m. x 7,75 m. ölçüsündedir. Kubbesi çökük ve mihrap duvarında büyük ölçüde tahrip izleri görülen yapıda mihrap, esas eksen üzerinde ve kapının karşısında değil sağ tarafta buradaki duvarın ortasındadır. Kapının tam karşısındaki duvarda ise bü­yük bir kapı mevcut olup camiye bitişik türbeye açılır. Mihrap duvarı bilhassa iç kısmında çok zarar görmüş olmakla be­raber mihrap nişinin tepeliği henüz dur­maktadır. Bu tepelik istiridye kabuğu şeklinde dilimli olarak bir yarım kubbecik halinde yapılmış ve tek taşın yontulması suretiyle meydana getirilmiştir. Yıkık kubbeye geçişi sağlayan köşe trompları ile kubbe kasnağının başlangıcı da mev­cuttur. Bu tromp veya pandantiflerin sivri kemerlerinin duvara saplanan en alttaki başlangıç taşlarının altlarında basit mukarnasların işlenmiş olması, bütün sade­liğine rağmen bu küçük binanın zarif bir şekilde süslenmesine özen gösterildiğini belli etmektedir. Girişin karşısında olan türbeye geçişi sağlayan, güzel bir sivri ke­mere sahip mermer söveli ve köşeleri sü-tunçeli bu kapı bir iç irtibat unsuru olarak fazla âbidevîdir. Bu durum türbenin giri­şinin aslında dışarıdan görülebildiğine işaret sayılabilir. Böylece caminin bir süre sonra türbenin önüne bitiştirilmek sure­tiyle inşa edildiğini tahmin etmek müm­kündür.

Türbe. Yapı, dışarıdan çok muntazam kesme taş kaplamalı sade fakat ahenkli çizgilere sahip klasik bir kümbettir. Ben­zeri olan mezar anıtlarının çoğu gibi alt kısmı kare, pencereler hizasından itiba­ren yukarıdaki esas gövdesi her bir yüzü 2,75 m. genişliğinde bir sekizgen halinde­dir. Arazi meyilli olduğundan alt silmeye kadar toprağa gömülen türbenin dışarı­dan sadece sekizgen gövdesi görülmek­tedir. Kalan bazı parçalardan açıkça an­laşıldığına göre kümbetin dış mimarisini tamamlayan piramit biçimli külah benzer Örneklerde olduğu gibi muntazam yontulmuş taşlarla kaplı idi. Halbuki türbe­nin esas ve iç inşaatı moloz taşındandır. İçeride mekânın evvelce külahın altında gizli kalan bir kubbe ile örtülü olduğu sa­nılır. Bu kubbeye geçişi sağlayan, dördü duvarlara ayrılmış nişleri teşkil eden se­kiz kemerden camiye bitişik olan iki tane­si taştan, diğer altısı tuğladan yapılmış­tır. Türbenin külah ve kubbesi yıkıldığında üstü sundurma gibi basit bir ahşap örtü ile kapatılmıştır. Burada kareden sekiz­gene geçişte kullanılan köşe taşlarından ikisi bir Bizans yapısından çıkarılmış dev­şirme parçalardır.

TDV İslâm Ansiklopedisi