Kâsımiyye Camii. Selanik’te kiliseden çevrilmiş cami.
Selanik 1430’da II. Murad tarafından fethedilmiş, 1912 yılında Yunanlılar’ın eline geçmiştir. Bizans dönemi şehrinin en büyük mabedi olan Hagios Demetrios Kilisesi XV. yüzyıl sonlarına doğru Cezerî Kasım Paşa tarafından camiye çevrilmiştir. Roma devrine ait bir hamam kalıntısının üstünde inşa edilen yapı beş nefli olup yan neflerin üzerindeki galeriden başka doğu kısmında bir transept bulunan erken hıristiyan devri bazilikasıdır. Selânik’in koruyucu azizi Demetrios’a ithaf edilen bu dev ölçülü yapının mihrap kısmının altında Demetrios’un öldürüldüğü yer olarak kabul edilen hamamın kalıntıları durduğu gibi sol taraf bitişiğinde yine Roma çağına ait kubbeli bir mekân yer alır. Binanın altında, camiye dönüştürüldükten sonra da beş yüzyıl boyunca hıristiyaniarın ziyaretine açık tutulan bir ayazma vardır.
Türk devrinde Kâsımiyye olarak adlandırılan yapının camiye çevrilme tarihi ihtilaflıdır. 1912’den sonra yerinden sökülerek mihrap bölümünün altındaki mahzene terkedilen iki satırlık Arapça kitabenin ebced hesabı 897 (1492) yılını tutmaktaysa da rakamla 898 (1493) yazılmıştır. Evliya Çelebi. 1078’de (1667-68) ziyaret ettiği caminin üzerinde II. Bayezid’in adı yazılı kitabesini biraz daha farklı biçimde nakletmiş, ebced hesabı 893 (1488) yılını verdiği halde rakamla 897 (1492) yazmıştır.
Mehmed Süreyya Bey’in verdiği bilgiye göre Kasım Paşa II. Bayezid. Yavuz Sultan Selim. Kanunî Sultan Süleyman zamanında çeşitli görevlerde bulunmuş ve 950 (1543) yılına doğru ölmüştür. Ayvansarâyî ise 890’da (1485) vefat edip Bursa’da Emîr Sultan yakınında yaptırdığı medresede defnedildiğini belirtir. Ölüm tarihi ve yeri hakkında çelişkili bilgiler verilen Kasım Paşa’nın, İstanbul’da Cağaloğlu’nda 1957’de yıktırılan ve 1985’e doğru değişik biçimde yeniden yapılan bir camisinden başka Eyüp semtinde ikinci bir camisi daha vardır. Bursa’da Emîr Sultan Külliyesi’ne komşu bir medreseyle bir hamam. Bursa’ya yakın Cumaâbâd’da bir cami daha yaptırmıştır. Ayrıca İstanbul ve Galata’da çok sayıda evkafı bulunmaktaydı.
Evliya Çelebi’nin uzun uzun anlatarak garip şekilde tasvir ettiği gotik üslûptaki mezar anıtı cami içinde hâlâ durmaktadır. Fakat bunun gerçekte, şehri bir süre idaresinde tutmuş olan Venedikliler’den ileri gelen bir kişiye ait olduğu bilinmektedir.
Osmanlı tarihi boyunca yabancı seyyahların büyük ilgisini çeken Kâsımiyye Camii. Selanik elden çıktıktan beş yıl sonra I. Dünya Savaşı içinde meydana gelen büyükyangın felâketine uğramasının ardından tekrar kiliseye dönüştürülmüş, bu durumda iken I918 yangınında tamamen yanmış ve sadece bazı kagir duvarları ayakta kalacak şekilde bütünüyle harap olmuştur. Çatısı çökerken üst kat galerileri ve duvarların bir kısmı da yıkılmıştır. Yapı, yirmi yıl kadar süren bir tamir sonunda Türk devrine işaret edebilecek en ufak iz bırakılmadan yeniden yapılırcasına restore edilmiş ve Demetrios Kilisesi olarak hizmete açılmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi