Kavsnâme. Ok atmanın âdabı, menziller ve okçulara dair bilgi veren eserlerin ortak adı.
Arapça’da kavs (yay) kelimesine Farsça nâmenin (mektup, kitap) eklenmesiyle oluşmuş bir birleşik kelimedir. İran ve Türk yazılı kültüründe okçulukla ilgili eserlere genellikle “kavsnâme” denilmektedir. Arap edebiyatında ise bu tür eserler daha çok “kavs”, “remy” (ok atmak) ve “sihâm” (oklar) kelimeleri kullanılarak adlandırılmıştır.
Hz. Peygamber’in, “Ok atıcılığını ve biniciliği öğreniniz. Kuvvet ok atmaktır gibi hadisleri İslâm coğrafyasında ok atıcılığının önemini arttırmış, bu konuda kitap ve risaleler yazılmasına yol açmıştır. Ebû Hâşim el-Bâverdî, Tâhir-i Belhî, İshaker-Reffân, Abdurrahman et~Taberî, Ebû Ca’-fer el-Hîrevî, Ebû Mûsâ Harrps, Behrâm b. Bâbek. Kadı Muhiddin gibi müelliflerin bu konudaki eserleri bilinmektedir. Ayrıca Kur’ân-ı Kerîm’de geçen “remâ” fiili de [Enfâl 8/17] daha çok “ok atmak” mânasında anlaşılmış, dolayısıyla âyet konuyla ilgili eserlerin hemen tamamında zikredilmiştir.
Bu konudaki Arapça eserler arasında Süleyman b. Ahmed et-Taberânî’nin Faz-lü’r-remy ve laclîmih, Kemâleddin Ebü’l-Fazl İsmail İsfahânî’nin Risâletü’l-kavs ve Ebû Zeydel-Ensârî’nin Kitâbü’l-Kavs ve’t-türs adlı kitapları zikredilebilir. Farsça yazılmış eserler arasında da Katrân-ı Tebrîzî’nin Kavsnâme’si önemlidir.
XII. yüzyıl sonlarında Selçuklu Emîri Tülü Bey’in Hüseyin b. Ahmed Erzurûmî’ye 1200-1208 yıllarında yazdırdığı Hulûsa fî Hlmi remy adlı kitaptan itibaren kaleme alınan, aslen mensur olmakla birlikte yer yer beyit, kıta gibi manzum parçaların da bulunduğu, hemen hepsinin amacı okçuluğu teşvik yanında nazarî bilgiler de vermek olan Türkçe “kavsnâme”leri iki grupta ele almak mümkündür. Birinci gruptaki eserler ok atmanın önemi ve sevabı, ok atmakla ilgili âyet ve hadisler, Hz. Âdem’den başlayarak peygamberler ve ashaptan meşhur ok atıcıları, ok atmanın ve yay tutmanın âdabı ve usulleri, ok atmanın şekilleri ve çeşitleri, ok atıcılarının kullandığı aletler ve ok menzillerinden bahsetmektedir. Mehmed Yûnus ed-Dervâzî’nin Kitâb-ı Kavsnâme, Kemankeş Prizrenli Mustafa Efendi’nin Kavsnâme, Mehmed Hafîd Efendi’nin 1145’te (1732) telif ettiği Kavsnâme, Mehmed b. Şeyh Mustafa’nın Kavsnâme, ve Mahmûd b. Mehmed Ezheri’nin Kavsnâme, adlı eserleri bu gruba dahildir.
İkinci grupta yer alan eserler okçuluk müsabakalarına katılan kişilerin isimleri, atış mesafeleri, menziller, menzil taşlan ve sahipleri, atıcıların hünerleri, ok atış yerleri hakkında bilgiler ihtiva eder. Kemankeş Mustafa Paşa’nın adı geçen eserinden farklı diğer bir Kavsnâme’si ile müellifi bilinmeyen Kavsnâme-i Menzilât adlı eserler de bu gruptandır.
Bunların yanında ele aldığı konular aynı olmakla birlikte adında “kavs” kelimesi geçmeyen eserler de bulunmaktadır. XV. yüzyıl Çağatay şairi Yakinî’nin manzum-mensur karışık Ok Yay Münazarası, Katib Abdullah Efendi’nin Kânunnâme-i Rumât ve Tezkire-i Rumât Seyyid Halil Hasîb’in Tuhfetü’l-Hasîb, kemankeş ve hattat Berberzâde Mustafa Efendi’nin Hazâ Tomar-ı Sâhib-i Menâzil-i Meydân-i Tîrendâzî Geyveli Hüseyin’in Kevserü’l-hayât ve meclisü’r-rumât, Seyyid Mehmed Vâhid’in Minhâcü’r-rumât, Mustafa Kânî Bey’in Telhîs-i Resâilü’r-rumât (İstanbul 1263), Ağazâde Ahmed Kânfnin Ok-nâme adlı eserleri bu grupta yer alır.
Kavsnâmelerde verilen bilgilere göre İstanbul’da II. Bayezid zamanında Okmeydanı’nda okçuların bağlı oldukları bir de tekke bulunmaktaydı. Okçuların burada ok atma işini bir tarikat anlayışı içerisinde ele alarak âdabını öğrendikleri belirtilmektedir.
TDV İslâm Ansiklopedisi