XX. yüzyılın 20’li yıllarına doğru nüfusu azalmış, harap bir şehir görünümünde olan Kayseri Millî Mücadele yıllarında işgale uğramadı. Hatta bulunduğu yerin coğrafi özelliği sebebiyle siyasî bir önem kazandı. Nitekim Yunan kuvvetlerinin Ankara’ya yaklaşması Ankara hükümetinin Kayseri’ye taşınmasını gündeme getirmişti. Büyük Millet Meclisi’nin 23 Temmuz 1921 tarihli gizli oturumunda Millî Müdafaa Vekili Fevzi Paşa (Çakmak) hükümet merkezinin Kayseri’ye taşınacağını açıkladı. Bu karar o günlerde Kayseri’de bir canlılığa yol açtı. Kayseri Üsesi’nin tarihî binası Türkiye Büyük Millet Meclisi için hazırlanmaya başlandı. Başta Maarif Vekâleti olmak üzere birçok vekâlet kısmen de olsa Kayseri’ye taşındı ve lise binası civarındaki bazı binalara yerleştirildi. Bu “ikinci başşehir” havası şehirde bir aydan fazia sürdü. Sakarya Muharebesi’nin kazanılması üzerine (13 Eylül 1921) bu teşebbüsten vazgeçildi.
Kayseri’nin hızlı ve sürekli gelişmesi Cumhuriyet döneminde başladı. Bu sırada bir il merkezi olan Kayseri’de daha sonra Kayseri Uçak Montaj Fabrikası’nın (günümüzdeki adı Hava İkmal Bakım Merkezi) hizmete girmesi (ö Ekim 1926), 24 Nisan 1927’de demiryolunun ulaşması [resmî açılışı 29 Mayıs 1927] şehrin gelişmesinin hızlanmasını sağladı. Bu gelişmeler sırasında 1927 yılında yapılan Cumhuriyet’in ilk nüfus sayımında şehirde 39.134 kişi tesbit edilmişti. Demiryolunun 1930’da Kayseri üzerinden Sivas’a ulaşması, Samsun’dan başlayan başka bir demiryolunun da 1932’de Sivas’a bağlanması Kayseri’nin Karadeniz kıyılarıyla irtibatını sağladı. Ayrıca 1933 yılında Ulukışla Niğde demiryolunun Kayseri’nin batısında Boğazköprü’de Ankara Kayseri-Sivas demiryoluna birleşmesi Kayseri’yi Niğde üzerinden Akdeniz kıyılarında Mersin’e ulaştırdı. 16 Eylül 1935’te demiryolunun kuzeyinde Kayseri Bez Fabrikası’nın açılmasıyla burada Sümer mahallesi ortaya çıktı. Bütün bunların sonucunda nüfusu arttı ve 1935 yılı Ekim ayında yapılan sayımda 50.000’e yaklaştı (46.181). Söz konusu dönemdeki Kayseri şehri tipik bir Ortaçağ şehri görünümünü taşıyordu. Fransız mimar ve sanat tarihçisi Albert-Louis Gabriel’in 1931’de çizdiği şehir planında modern anlayışa uygun sadece birkaç düzgün şehir içi ekseni dikkati çekiyordu. Bunlar batıya doğru İstanbul caddesi, doğuya doğru Sivas caddesi, kuzeyde Erkilet’e yönelen İstasyon caddesi ve güneydoğu yönündeki bağlara uzanan Talaş caddesi idi. 0 yıllarda şehir, doğuda Erciyes dağından inen bir sel yatağı olan Deliçay ile sınırlanıyordu ve Seyitburhanettin Mezarlığı’na dayanıyordu. Şehrin kuzeydeki sınırı ise Hacı Kılıç Camii ve bunun yakınındaki Baruthane mevkii idi. Erciyes eteğindeki bağlar sebebiyle şehrin güneye genişleme imkânı bulunmuyordu. Batıda ise şehir Çifteönü mevkiinde son buluyordu. Bu haliyle Kayseri şehri, çapı ancak2 km. kadar olan bir dairenin içine sığabilecek büyüklükteydi. Şehrin bu görünümü II. Dünya Savaşı sırasındaki durgunluk yıllarında da sürdü.
1945 yılında yapılan ilk imar planı Kayseri’nin kuzeybatıya doğru gelişmesini öngörüyordu. 19S0 sonrası yıllarda Türkiye’nin hemen her tarafında hızlanan köyden şehire göç Kayseri’yi de etkiledi ve şehrin nüfusu 1950 sayımında 65.488’e ulaştı. 1950 -1960 arasındaki dönemde şehirde hem kamuya ait şeker fabrikası gibi bir büyük tesisin (1955), hem de özel sektöre ait bazı mensucat fabrikalarının [1951’de Birlik Mensucat, 1955’te Orta Anadolu Mensucat] kurulması şehre yönelik göçü hızlandırdı ve bu tesisler etrafında yeni mahalleler oluştu .[Şeker Sitesi, Aydınlıkevlerve Hürriyet mahalleleri] Göçler gecekondu tipindeki konutların ortaya çıkışına yol açtı ve bu tür meskenler daha çok bez fabrikasının batısındaki Barbaros ve Gaziosmanpaşa mahallelerinde yoğunlaştı. Bununla birlikte daha sonraki yıllarda alınan önlemlerle Kayseri’de gecekondu yerleşimi sınırlı kalmıştır.
Aynı dönemde, şehrin çekirdek kısmından uzakta kurulmuş olan sanayi tesisleri çevresindeki mahallelerle şehrin merkezi arasındaki boşluklar dolmaya başladı. 1950’den sonra hızlanan imar faaliyeti kapsamında yeni imar edilen yerlerden başka, iç kalenin güneyinde yer alan eski mahallelerdeki binalar yıkılıp bunların yerine birbirini dik olarak kesen caddeler üzerinde planlı iş merkezi oluşturuldu. Surların kuzeyinde bulunan seyrek dokulu mahallelere de el atılarak büyük apartman blokları inşa edildi. Şehir dokusundaki önemli değişikliklerden bir diğeri 1956 yılında şehrin batısındaki sanayi sitesinin kurulmasıdır. Çorakçılar yazısı denilen boş alanda ilk defa düzenli ve planlı bir sanayi sitesi oluşturulunca şehrin merkezî kesiminde bulunan küçük atölyelerle küçük ve orta ölçekli endüstri kuruluşları bu siteye taşındı. 19S7 yılında şehirdeki ilk toplu konut yerleşim alanı ortaya çıktı (Belediye blokları).
1950-1960 yılları arasında şehrin fizikî mekân gelişimine paralel olarak nüfusunda büyük bir artış oldu, 1955’te 80.000’i geçen nüfus (82.405) 1960’ta 100.000’i aştı (102.596). Kayseri 1960yılına kadar olan gelişmesinde doğu tarafında, daha sonra ortaya çıkacak olan Fevziçakrnak ve Kılıcarslan mahallelerinin batı sınırına kadar dayanmıştı. 1970’ten sonraki yıllar Kayseri’nin doğuya, batıya ve kuzeye doğru daha fazla genişlediği dönem oldu. Güneyde Erciyes dağının ve buna ait lav akıntılarının bulunuşu bu yöne doğru genişlemeye daima engel teşkil etmiştir. Bu gelişme, yeni planlı semtlerin ilâvesiyle olduğu kadar nüfusun hızlı artışı sonucunda bazı plansız semtlerin eklenmesi şeklinde de kendisini gösterdi. Hızlı gelişme 1975’teyeni bir imar planının yapılmasına yol açtı. 1970-1980 yılları arasında şehre eklenen planlı yerleşme alanlarına örnek olarak şehrin doğusundaki Mimarsinan (Fevziçakmak mahallesinin doğusunda) ve Alpaslan mahallesiyle (Kılıcaslan mahallesinin doğusunda) demiryolu istasyonunun doğusundaki Mevlânâ mahallesi, kuzeyde Şİrinevler mahallesi gösterilebilir. Doğuda Erciyesevler, Uğurevler. kuzeyde Yeşilmahalle, Beşparmak. Vedatdalokay, Seyranı ve Zümrüt mahalleleriyle batıda Mahrumlar bağları, güneyde Battalgazi ve Karacaoğlu gibi yerleşme alanları ise fazla planlı değildir.
1970-1980 arasındaki dönemde şehir nüfusundaki artış daha da hızlandı. 1975’te200.000’i geçen nüfus (207.037) 1980’de 300.000’e yaklaştı (281.320). 1978 yılında kurulan Kayseri Üniversitesi (1982’de adı Erciyes Üniversitesi’ne dönüştü) şehrin gelişmesini daha da hızlandırdı. Nüfus 1985 yılında 400.000’e yaklaştı (373.937). Şehrin güneydoğu ucunda bulunan Erciyes Üniversitesi kampusu, bu kesimde kendisine komşu olan yazlık Talaş yerleşmesiyle Kayseri’yi âdeta birbirine birleştirdi. Civardaki başka yazlık yerleşmeler de şehirle bütünleşti (kuzeyde Erkilet, güneyde Hisarcık örneklerinde olduğu gibi). Bu çevre yerleşmelerle şehrin birleşme eğilimi göstermesinde bu yöne doğru büyüme yanında söz konusu yerleşmelerin de merkez istikametine doğru genişlemesi etkili olmuştur.
198S yılından sonra şehir batıya ve doğuya doğru aşırı büyüme eğilimi gösterdi. Doğuda Beyazşehir, İldem, Kay-Kop, Mim-Sin toplu konut projeleri ve batıda Ankara istikametinde Bel-Sin projesiyle alabildiğine genişleyen Kayseri 14 Aralık 1988 tarihli 3508 sayılı kanunla büyükşehir statüsüne kavuştu, şehir İçinde Melikgazi ve Kocasinan belediyeleri kuruldu. Aynı adla kurulan iki ilçenin merkezi de şehrin belediye sınırları içindedir. Şehrin merkezî kesiminden doğu-kuzeydoğuya doğru ilerleyen Sivas caddesi bu iki belediyeyi ve ilçeyi birbirinden ayırır. 1992yılında şehirde mevcut 105 mahallenin altmış üçü Melikgazi, kırk ikisi Kocasinan ilçesi sınırları içinde bulunuyordu.
Kayseri, geleneksel sanayi kollarındaki [pastırmacılık, halıcılık vb] etkinlikleri yanında günümüzde son derece çeşitlilik gösteren bir sanayi ve ticaret merkezidir. Şehrin simgesi haline gelmiş bulunan Erciyes dağının kayakçılık merkezi olması ve kültür varlıklarının çokluğu Kayseri’ye aynı zamanda bir turizm merkezi özelliği kazandırmıştır. 1990 yılında 400.000’i aşan nüfusu (421.362), 1997’de 500.00Q’e çok yaklaştı (498.293). 2000 nüfus sayımının geçici sonuçlarına göre ise 500.0001 aştı (524.819)- Kayseri bu nüfusuyla aynı yıl içinde Türkiye şehirleri arasında on birinci sırada bulunuyordu.
Kayseri şehrinin merkez olduğu Kayseri ili Sivas, Kahramanmaraş, Adana, Niğde, Nevşehir ve Yozgat illeriyle kuşatılmıştır. Kocasinan, Melikgazi, Akkışla. Bünyan, Develi. Felahiye, Hacılar, İncesu, Özvatan, Pınarbaşı, Sanoğlan, Sarız, Talaş, Tomarza, Yahyalı ve Yeşilhisar adlı on altı ilçeye ayrılmıştır. 17043 km2 genişliğindeki Kayseri ilinin sınırları içinde 2000 genel nüfus sayımının geçici sonuçlarına göre, 1.049.659 kişi yaşıyordu. Nüfus yoğunluğu ise altmış iki idi.
Diyanet İşleri Başkanlığı’na ait 2000 yılı İstatistiklerine göre Kayseri’de il ve ilçe merkezlerinde 490, kasabalarda 140 ve köylerde 494 olmak üzere toplam 1124 cami bulunmaktadır. İl merkezindeki cami sayısı ise 278’dir.
- Kayseri Adı/İsmi Nereden Gelmektedir, Geldi, Gelmiştir, Hakkında Kısa Bilgi
- Kayseri Şehri (0-1920) -Ekonomi, Nüfus, Fiziki ve Kültürel Yapı- Hakkında Bilgi
- Kayseri (0-1920) Tarihi, Adı, Özellikleri, Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi