el-Mahsul Fahreddin er-Razi Kitabı, Konusu, Hakkında Bilgi

el-Mahsûl. Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) fıkıh usulüne dair eseri.

Tam adı el-Mahsûl iî ‘ilmi cuşûli’l-îıkh olan eser fıkıh usulünün mütekellimîn metoduyla yazılmış önemli kitapla­rından biridir. Râzî eserinde, mütekellimîn ekolünün kendinden önceki dört önemli fıkıh usulü kitabı olan Kâdî Abdülcebbâr’ın el Umed, Ebü’I-Hüseyin el-Basrî’nin el-Mıftemed, İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nİn ei-Burhân İî uşûli’l-hkh ve Gazzâlî’nin el-Müstaşfa’sını cem’ ve ihtisar ederek yeni bir tertip ve tasnife tâbi tutmuştur. Aynı eserlerden ihtisar edilerek meydana getirilen bir diğer fıkıh usulü kitabı da Seyfeddin el-Âmidî’nin el-İhkâm’ıdır. Ancak İbn Haldun’un da işaret ettiği gibi el-İhkûm’da daha ziyade görüşlerin tahkikine ve meselelerin ayrıntılarına ağırlık verilirken el-Maftşûl’de deliller ve ihti-câc üzerinde durulmuştur. Bu iki eserin, söz konusu yaklaşım farklılıklarına rağ­men en azından mensup oldukları mü­tekellimîn mesleği içerisinde orijinal bir üslûp ve sistematikle yazılan temel me­tinler serisinin en son İki kitabı olma gibi bir değeri paylaştıkları söylenebilir.

Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl’ü otuz yaşları gibi ilim hayatı bakımından çok genç sayılabilecek bir dönemde kaleme almış ve 576 (1180) yılında tamamlamış­tır. Eser, yazıldığı tarihten itibaren fıkıh öğrencileri ve ilim adamları tarafından büyük rağbet görmüş ve pek çok kişi ta­rafından istinsah edilmiş, hatta tahrife varacak düzeyde çeşitli istinsah farklılık­larına uğramıştır. Da­ha müellifinin sağlığında temel bir kaynak olarak kullanılmaya başlanan el-Mahşûl’ün birçok kütüphanede yazma nüs­haları bulunmakta olup çeşitli baskıları ve Tâhâ Câbir el-Ulvânî tarafından altı cilt halinde tahkikli neşri yapılmıştır.

el-Mahşûl’de fıkıh, fıkıh usulü, ilim, zan, nazar, delil, emare gibi terimler hak­kında kısa açıklama yapıldıktan sonra sı­rasıyla şerT hüküm. Kur’an ve Sünnet la­fızlarından hüküm çıkarmaya yarayan dil ve yorum kuralları (lugavî ve lafzî meseleler), icmâ, haber, kıyas, teadül ve tercih, ictihad, fetva konuları ele alınmıştır. Bab ve fasıl sistematiği üzerine kurulu olan eser­de, muhalif görüşler ve delilleri bazan ait oldukları şahıs ve ekoller de belirtilerek ayrıntılı biçimde aktarıldıktan sonra bun­ların tartışması yapılmış ve kitap genel olarak diyaloglar halinde yazılmıştır.

Fıkıhta Şafiî, akaidde Eş’arî mezhebine mensup olan Fahreddin er-Râzî’nin bu eserinde temel olarak mezhebinin genel eğilimlerinden dışarı çıkmadığı görülür. Onun el-Mahşûl’de en çok tenkit ettiği mezhepler arasında Mu’tezile, Hanefîler. Haşviyye Mürde (1, 545), Şîa (II, 68), Haricîler (III, 340) gibi çeşitli gruplar yer alır. Bununla beraber Fahreddin er-Râzî’nin zaman zaman kendi mezhebine mensup âlimlerin çoğunluğunun benim­sediği bir görüşe muhalefet ettiği de ol­muştur (II, 149). Hatta el-Mahşûi’ü ya­zarken en çok yararlandığı kişi, kelâm ta­rihinde Eş’arîler’in en büyük muhalifleri olan Mu’tezile mezhebine mensup Ebü’l-Hüseyin el-Basrî olmuş, ona nadiren mu­halefet ederken (II, 7), çok defa görüş ve sözlerini aynen nakletmiş veya benimsemiştir (l, 223; II, 22, 42, 91, 225, 250, 266; III, 9,67. 210). Bu arada el-Mahşûl’ün temel kaynaklarından biri olan el-Müstasfâ’nın müellifi ve Şâfiî-Eş’arî mezhe­binin önder şahsiyetlerinden biri olan Gazzâlî ile uyumu yanında (II, 192) sık sık ondan farklı düşündüğü de olmuştur (11, 229, 340-342; 111, 160,232).

Fahreddin er-Râzî el-Mahşûl ile yu­karıda zikredilen dört usul eserini esas almışsa da Ebû Hanîfe, Şafiî, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, îsâ b. Ebân, Kerhî, Muhammed b. Dâvûd ez-Zâhirî, Cessâs ve Debûsî, İbn Süreye, Ebû Bekir es-Sayrafî, İbn Fûrek ve Bâkıllânî gibi di­ğer fakih ve usulcülerin görüş ve eserle­rine de sıkça atıfta bulunur (I, 117, 120, 209, 210, 399, 462; II, 229, 342, 423, 500; III, 345). Özellikle dil ve lafızla ilgili kav­ramların tanımları sırasında Arap edebi­yatından destek alır; Halîl b. Ahmed, Sî-beveyhi, Asmaî, Müberred, Ebû Ali el-Fâ-risî, İbn Cinnî, Abdülkâhir el-Cürcânî gibi Arap dilcilerinin görüş ve eserlerine mü­racaat eder (I, 404, 507; il, 539). Kelâm tartışmalarında müellif bilhassa Nazzâm, İbn Küllâb, Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf, Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Hâşim el-Cübbâî, Ebü’l-Hasan el-Eş’arî ve Ebû Abdullah el-Basrî gibi kelâmcıların görüş ve eserlerinden yararlanmış, onlardan sıkça söz etmiştir (I, 210, 371, 372, 399; H. 66, 433, 614; 111, 334,487).

el-Mahşûl’ü fıkıh usulünün temel kay­naklarından biri ve mütekellimîn meto­dunun klasik çizgisinin belki de en iyi tem­silcisi haline getiren en önemli özellik, müellifinin kelâm ve mantık ilmine derin nüfuzu ve esere kazandırdığı sistematik örgüdür. el-Mahşûî’de Fahreddin er-Râ-zî’nin kelâmcılığı ile mantıkçılığı bir ara­ya gelmiştir. Eserin sade ve açık bir üs­lûbu vardır. Özellikle lafız ve dil konula­rı formel olarak mantık esas alınıp telif edilmiş, kitap, sistematik kurgusuyla âdeta kendinden sonra bu ekolde yazılan usul eserleri için de örnek oluşturmuştur. Daha sonra telif edilen eserler üzerinde kalıcı bir etkiye sahip olan el-Mahşûl’ün şerh ve ihtisarları bu sebeple önemli bir yekûn tutmakta olup bunların başlıcaları şunlardır:

Şerhleri
1. Şehâbeddin el-Karâfî, Neffâsü’l-uşûl fî şerhi1l-Mahşûl.

el-Mahşûl’ün en hacimli şerhlerinden biri olan eserde önce ei-Ma/işûi’den yak­laşık bir fasıl büyüklüğünde metinler nak­ledilmekte, ardından burada geçen gö­rüşler uzun uzun tartışılmaktadır.

2. Mu­hammed b. Mahmûd el-İsfahânî, el-Kâşiani’l-Mahsûl. Büyük ölçüde ta­mamlanmış bir şerh olup kıyas bahsinin sonuna kadar gelir.

3. Safıyyüddin el-Hin-dî, Şerhu’l-Mahsûl.

Muhtasarları
1. Fahreddin er-Râzî, el-Müntehab (Hâşdü’l-Mahşûl). Yazma nüshasında ve Kâtib Çelebi tara­fından bu muh­tasarın bizzat müellif tarafından yazıldığı kaydedilmekte, Karâfî ise Fahreddin er-Râzî’nin öğrencilerinden Hüsrevşâhî’nin kendisine bu eserin Ziyâüddin Hüseyin’e ait olduğunu haber verdiğini belirtmek­tedir.

2. Tâceddin el-Urmevî, el-Hûşıl mine’l-Mahşûl [466]Bu muhtasarı İbn Râşid Tuhfetü’1-vâhü (Nuhbetü’l-uâşd) fî şerhi’l-Hâşıl adıyla şerhetmiş, Kâdî Bey-zâvî de tekrar ihtisar ederek fıkıh usulü­ne dair meşhur eseri Minhâcü’l-vüşûl ilâ Hlmi’î-uşûl’ünü meydana getirmiştir. Kâdî Beyzâvî’nin Minhâc’ı üzerine çeşitli âlimler tarafından yaklaşık otuz şerh ya­zılmıştır.

3. Sirâceddin el-Urmevî, et-Tahsîl mine’l-Mahsûl. Esere Bedreddin Muhammed b. Es’ad et-Tüs-terî Hallü Cukadi’t-Tahşîl adıyla bir şerh yazmıştır.

4. Şehâbeddin el-Karâfî, Tenkîhu’l-fuşûl fîcilmi’l-uşûl. Karâfî, fürûa dair hacimli eseri ez-2aMre’ye mukaddime olmak üzere Kâdî Ab-dülvehhâb’ın el-İfâde, Bâcî’nin ei-/şdre, İbnü’l-Kassâr’ın et-Teflîkfi’l-hilâfve Fah­reddin er-Râa’nin el-Mahsûl’ünden usul konularını özetlemiş [470] ancak bu muhtasar çok tutulunca bu­na hususi bir şerh yazarak Şerhu Tenki-hi’l-fusûl adını vermiştir.[471] Herhalde, bu şerhin aslından söz ederken Tenkihu’l-fusûl ü’htişâri’l-Mahsûl diyerek sadece el-Mahsûl’ün ismini zikrettiğinden Tenkihu’l-fusûl’ün yalnızca el-Mahşûl’ün ihtisarı olduğu görü­şü yaygınlık kazanmıştır.

5. Emînüddin Muzaffer b. Muhammed et-Tebrîzî, Tenkihu’l-Mahsûl.

6. Cemâleddin Muhammed b. Mu­hammed el-Mukrî, Necmü’l-uşûl fî me-sâyili’l-Mahşûl.

7. Alâeddin Ali b. Muhammed el-Bâcî, Gayetü’s-sûl,

8. Şemseddin Muhammed es-Semerkandî, Tatı-şîlü’l-uşûl min Küâbi’l-Mahşûl. İmâdüddin Muhammed b. Yûnus el-Erbîlî, İbn Dakîkul’îd, Necmeddin et-Tûff ve Abdür-rahim b. Muhammed el-Mevsılî de el-Mahşûl’ü ihtisar eden âlimlerdendir.

TDV İslâm Ansiklopedisi