Germiyanoğulları Beyliği Hakkında Bilgi, Tarihi, Kuruluşu,

Germiyanoğulları. XIII. yüzyıl sonlarında Kütahya ve civarında kurulan Türkmen beyliği.

Beyliğin adı, önceleri bir aşiret iken sonradan hanedanı niteleyen Germiyan’a nisbet edilir. Germiyan kelime­si kaynaklarda harekesiz olarak yazıldı­ğından başta yer alan “kefiri hangi ses­le okunması gerektiği tartışma konusu olmakla birlikte “Germiyan” şekli genel­likle kabul görmüştür.

1239’da Baba İshak isyanı sırasında Selçuklu Devleti hizmetinde Malatya ci­varında bulunan Germiyanlılar, Hârizm Hükümdarı Celâleddin Mengübertî ile bu bölgeye gelmiş olmalıdırlar. Malatya yöresinde Germiyan adlı bir yerin bu­lunması aşiretin ismi hususunda dikkat çekici bir delildir. Menşei konusunda da İspatlanamayan birtakım görüşler ileri sürülen aşiretin ilk tarihî şahsiyeti ola­rak Baba İshak isyanı sırasında Malat­ya’da faaliyet gösteren Alişîr oğlu Mu­zaffer üddin’in adına rastlanır. Selçuklu saltanat mücadelelerinde de Germiyanlı Kerîmüddin Aüşîr’in. 1264 yıllarında Sel­çuklu Veziri Muînüddin Süleyman Pervâne’nin şikayetiyle Konya’da diğer Sel­çuklu emirleriyle beraber Moğollar ta­rafından öldürüldüğü bilinmektedir.

Germiyanlılar’ın hangi tarihte Batı Ana­dolu’ya geldiklerine dair kesin bilgiler yoktur. Ancak Kerîmüddin Alişîr’in 1264′-te Öldürülmesi ve 1277’de meydana ge­len “Cimri olayfna karışmaları, bu tarih­ler arasında batıya geldiklerini göster­mektedir. Nitekim Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Mesuda karşı koyan Germi-yanlılar’dan Alişîr’in kızının oğlu Bed-reddin Murad, 1288’de Denizli civarında Moğol ve Selçuklu kuvvetleriyle giriştiği çarpışmada hayatını kaybetmişti. Dola­yısıyla 1276’dan hemen önce Kütahya ve Denizli civarında faaliyet gösterdikle­ri anlaşılmaktadır. Hatta Germiyanlılar. Denizli için Selçuklu Veziri Sâhib Ata ile mücadeleye girişerek burayı ellerinde tutmayı başarmışlardır. 1289 yılına ka­dar devam eden mücadeleler sırasında Germiyan aşiretinin reisi Alişîr oğlu Hü-sâmeddin idi.

Ankara’da Kızılbey Camii minberinin 699 (1299) tarihli tamir kitabesinden. Germiyanlılar’ın hâkimiyetlerini Anka­ra’ya kadar uzattıkları ve Selçuklu hâki­miyetini tanıdıkları anlaşılmaktadır. Bu kitabede adı geçen Yâkub. Kerîmüddin Alişîr’in oğludur. Beyliğin ilk müstakil idarecisi olan Yâkub Bey devri (1300-1340) Germiyanoğullan’nın en güçlü dönemini oluşturur. 1300 yıllarında bağımsızlığını kazandığı anlaşılan Yâkub Bey’in hâkim olduğu topraklar, İbn Fazlullah el-Öme-rî’nin kaydettiğine göre Yâkub-ili adıy­la adlandırılmaktaydı. Ayrıca Germiyan Beyliği. XIV. yüzyılın ilk çeyreğinde Batı Anadolu’daki diğer beylikleri de nüfuzu altında bulundurmaktaydı. Daha 1305′-te Yâkub Bey kendi subaşısı Aydınoğlu Mehmed Bey’i Ege denizine doğru top­raklarını genişletmek üzere gönderdiği gibi Anadolu beyleriyle birlikte yıllık bir vergi karşılığı İlhanlılar”! metbû olarak tanımış. 1314 yılında Anadolu’ya gelen Emîr Çoban’a itaatini bildirmişti. Bizans-[ılar’la da mücadele ederek 1304’te Men­deres nehri yakınlarındaki Tripolis’i alıp Simav yakınlarındaki Angir’i (Hisarköy) fethetmiş ve daha sonra 1306’da 30.000 kişiye yakın bir kuvvetle Alaşehir’i ku­şatmıştı. Bu kuşatma. Bizans İmpara­toru 11. Andronikos’un İspanya’dan ge­tirttiği Katalan kuvvetlerinin yetişmesi üzerine sonuçsuz kaldı. Daha sonra Ala­şehir üzerinde nüfuz tesis edildi ve bu­radan alınan cizye ile Kütahya’da yaptı­rılan Vâcidiye Medresesi’nin masrafları karşılandı.

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin toru­nu Ulu Arif Çelebi’nin 1312’den önce De­nizli ve Kütahya’yı ziyaret ettiği zaman görüştüğü ve üzerinde manevî nüfuz kurduğu Yâkub Bey’in Osmanlılar’la ilk dönemlerdeki münasebetleri, beylikler üzerindeki himaye politikası sebebiyle pek dostça olmadı. Nitekim ilk Osmanlı kroniklerinde, Osman Bey’in 1313 yılın­da Leblebici (Leblüce) Hisan’nı fethe gi­derken Germiyanlılar’dan çekindiği için oğlu Orhan Bey’i Köse Mihal ve Saltuk Alp ile birlikte Karacahisar’a (İnönü) gön­derdiği. Germiyanlılar’ın teşvikiyle Çav­dar Tatarlan’nın bu durumdan faydala­narak Osmanlı topraklarına hücum et­tikleri. Karacahisar şehrini ve pazarını bastıkları belirtilmektedir.

Öte yandan İlhanlıların Anadolu vali­si Emîr Çobanoğlu Timurtaş’ın 1325’te Eşref ve Hamîdoğulları beylerini orta­dan kaldırmasından sonra Germiyan, Denizli. Alaşehir ve Menteşe illerini zap­tetmek üzere Eğridir’de hazırlık yapma­sı yeni bir mücadelenin başlangıcını teş­kil etti. Timurtaş Denizli’yi almak üzere o tarafa gitti; Karahisar-ı Sâhib (Afyon-karahisar) tarafına da Eretna’yı gönder­di. Yâkub Bey’in damadı olan ve hima­yesinde bulunan Karahisar beyi Kütah­ya’ya kaçtı. Eretna ile Yâkub Bey’in ara­sında savaş başlamak üzere iken Timurtaş’tan gelen bir emirle Eretna geri çe­kildi (1327). Ayrıca Yâkub Bey’in 1340’ta Mısır ile mektuplaştığına dair kayıtlar mevcuttur.

XIV. yüzyılın ilk yansında Anadolu hak­kında değerli bilgiler veren İbn Fazlul­lah el-Ömerî, seyyah Haydar Üryan ve seyyah Cenevizli Balabandan naklen Ger­miyan hükümdarının Türk emîrlerinin en büyüğü olduğunu, bu emîrlerin mem­leketlerine hükmettiğini, beyliğin mer­kezi olan Kütahya’nın büyük bir kaleye, bol mahsul veren köylere ve geniş mera­lara sahip bulunduğunu, ayrıca beyliğin 700 yerleşme yeri ve pek çok askeri ol­duğunu yazar. Yine Haydar Uryan’dan naklen beyliğin 40.000 atlı askeri bulun­duğunu, Cenevizli Balaban’dan naklen de savaş zamanında 200.000 süvari ve piyade askerini tam teçhizatlı olarak çı­karabildiğini belirtir. Bu sonuncu raka­mın abartılı olduğu veya bağlı beylikler­le birlikte toplanan asker sayısını gös­terdiği düşünülebilir. Ömerî, Yâkub Bey devrinde Bizans’tan her yıl 100.000 di­nar vergi ve bazı değerli eşyaların hedi­ye olarak geldiğinden de söz eder.

Yâkub Bey’den sonra yerine oğlu Çahşadan lakaplı Mehmed Bey geçti (1340-1361). Mehmed Bey’in Katalanlar tara­fından zaptedilen Kula ile Angir’i geri al­dığı, II. Yâkub Bey’e ait Kütahya’daki Türkçe taş vakfiyede yazılıdır. Şeyhoğlu Mustafa’nın Hmşîdnâme’ sin de Mehmed Bey’in büyük oğlunun Süleyman Şah ol­duğu bildirilmektedir. 1363 tarihli vak­fiye suretinde de Mehmed Bey’in Mûsâ adında bir kardeşi bulunduğu kayıtlıdır.

Mehmed Bey’den sonra yerine büyük oğlu Süleyman Sah geçti (1361-1387). Sü­leyman Bey’in lakabının Şah Çelebi oldu­ğu kitabelerde ve arşiv belgelerinde ka­yıtlıdır. Hurşîdnâme bu devir için önem­li bir kaynaktır. Şeyhoğlu Mustafa ese­rini Süleyman Şah için yazmaya başla­mış, ancak onun vefatı üzerine Yıldırım Bayezid’e takdim etmiştir. Eldeki bilgi­lere göre Süleyman Şah, Karamanoğlu Alâeddin Bey ile Hamîdoğlu İlyas Bey’in mücadeleleri sırasında Karamanoğlu’na karşı Hamîdoğlu’nu tutarak işgal edilen memleketlerini geri aldı. Böylece Kara-manlılar’la sınır olmama siyaseti takip ettiyse de bu olay Karamanlılarda arası­nın açılmasına sebep oldu.

Bir taraftan Karamanlılardan, diğer taraftan durmadan genişleyen Osmanlılar’dan çekinen Süleyman Şah beyliği­nin muhafazası için yeni imkânlar ara­dı. Osmanlılar’la akrabalık kurmak için kızı Devlet Hatun’u 1. Murad’ın oğlu Ba­yezid’e vermek istedi. Süleyman Şah bu şekilde Osmanlılar’la sıkı münasebetler kurulacağını düşünürken 1. Murad da Anadolu’daki durumunu güçlendirmek için bu teklifi olumlu karşıladı. I. Murad, Bursa Kadısı Mehmed Efendi, emîr-i alem Aksungur Ağa, Çavuşbaşı Demir-han. Bayezid’in dadısı ile Kadı Mehmed Efendi’nin ve Aksungur’un hanımlarını Kütahya’ya kız istemek için gönderdi. Buna karşılık Süleyman Şah da bir ce­vabî mektupla devrin ileri gelen âlimle­rinden İshak Fakih’i Osmanlı başşehri­ne yolladı. İshak Fakih’in getirdiği hedi­yeler arasında meşhur Germiyan atla­sı, Denizli bezleri, altın ve gümüş gibi değerli eşyalar bulunuyordu. Süleyman Şah’ın, kızının düğünü dolayısıyla Kütah­ya, Simav. Eğrigöz (Emet) ve Tavşanlı’yı çeyiz olarak Osmanlılar’a vermesi, Germiyan üzerinde Osmanlı nüfuzunun te­sisi bakımından ilk ciddi ve önemli adım­dır. Kütahya gibi bir merkezin Osmanlı-lar’a terkinin altında yatan asıl sebep tartışma konusudur. Osmanlı kronikle­rinde bu durum, Karamanlılarda Germi-yanoğullan arasındaki düşmanlığa ve Osmanlılar sayesinde toprakların koruma altına alınması siyasetine bağlanır. An­cak bu kesinlik kazanmış değildir. 1381 yılında yapılan düğünden sonra Bayezid Kütahya’ya İdareci olarak gönderildi. Sü­leyman Şah da Kula’ya çekildi ve orada vefat etti.

Şeyhoğlu Mustafa Hurşîdnâme”sinin yarısını tamamladığında Süleyman Şah’ın öldüğünü yazar. 1387’de babasının ve­fatı ile yerine II. Yâkub Bey geçti. Süley­man Şah’ın Yâkub Bey’den başka Hızır ve İlyas adlarında iki oğlu daha vardı. Kosova Savaşı sırasında diğer beylikler gibi Yâkub Bey de asker gönderdi. An­cak I. Murad’ın şehid olması üzerine öte­ki beylikler gibi Osmanlılara karşı ha­rekete geçip kız kardeşinin çeyizi ola­rak verilen topraklan geri almak istedi. Rumeli’deki durumu düzelterek Anado­lu’ya geçen Bayezid, Kütahya tarafları­na geldiğinde kendisini hediyelerle kar­şılayan kayınbiraderini ve subaşısı Hisar Bey’i İpsala Kalesi’ne hapsettirdi. Böyle­ce 1390 yılında bütün Germiyan toprak­ları Osmanlılar’ın idaresi altına girdi. 1399’da bir yolunu bulup kaçan Yâkub Bey Timur’un yanına gitti. 1402’de An­kara Savaşı’ndan sonra eski toprakları kendilerine verilen Anadolu beylerinden biri de Yâkub Bey idi. Hatta Timur İz­mir üzerine seferi sırasında Kütahya’ya gelip bir süre kalmış, İzmir’in alınışın­dan sonra ülkesine dönmüştü.

Yâkub Bey Fetret devrinde Osmanlı şehzadeleri arasındaki mücadelenin İlk yıllarında Osmanlılar’a karşı vaziyet al­dı. Cüneyd Bey ve Şehzade îsâ Çelebi ola­yı sırasında Karamanlılarla bir ara iş bir­liği de yaptı. Daha sonra Çelebi Mehmed tarafına meyletti. Karamanoğulları ise bu yakınlığı benimsemeyerek 1410-1411 yıllarında Germiyan topraklarına saldır­dılar. Karamanoğlu Mehmed Bey Kütah­ya’yı kuşattı ve ele geçirdi. Bu husus Yâ­kub Bey’e ait taş vakfiyede de yer alır. Yâkub Bey böylece ikinci defa, taş vak­fiyede açıkça yazıldığı gibi iki buçuk yıl memleketinden uzak kaldı. Kütahya’yı aldıktan sonra Bursa üzerine yürüyen ve burayı 1413’te yakan Karamanlılara karşı harekete geçen Çelebi Mehmed onları buradan uzaklaştırdı; Yâkub Bey de Osmanlı himayesi altında beyliğine yeniden sahip oldu. Bunun üzerine Yâ­kub Bey yaptırmakta olduğu imareti tamamlayarak açmış ve buraya bir de taş vakfiye diktirmiştir. Vakfiyeye göre Yâkub Bey 1414’te ülkesine hâkim ola­bilmişti. Çelebi Mehmed’in 1421 yılına kadar geçen döneminde Germiyan Bey­liği Osmanlı himayesinde sükûnet için­de bir devir geçirdi.

II. Murad Osmanlı tahtına geçtiğinde, şehzade Küçük Mustafa Çelebi’nin Ha-mîd sancak beyliği zamanında Karaman­lılar Hamîd-ili’ni ele geçirmişlerdi. Yâ­kub Bey II. Murad’a karşı Mustafa Çeie-bi’yi destekledi. Ancak Karamanlılar ve Yâkub Bey’in teşvik ettikleri Mustafa Çelebi İznik’te II. Murad tarafından ye­nilgiye uğratılıp ortadan kaldırıldı. Bu­nun üzerine Yâkub Bey Osmanlılar’la dost olma yollarını aradı. Erkek çocuğu olma­dığı için memleketini vefatından sonra kız kardeşinin çocuklarına da bırakmak istemediğinden Osmanlılar’a vasiyet et­ti. 1428 yılında Edirne’ye giderek II. Mu­rad ile görüşüp memleketini ölümünden sonra ona bıraktığını bildirdi. Edirne’ye gelişinde kendisine Şeyhî Sinan mihman­dar olarak tayin edildi. Kütahya’ya dö­nen Yâkub Bey bir yıl sonra vefat ede­rek yaptırmış olduğu imaret mescidinin içine defnedildi. Yâkub Bey’in Ekim 1422 tarihli orijinal bir vakfiyesi vardır. Bu vak­fiyenin başında yer alan “Yâkub” keli­mesinin sağ tarafında “Murad Han b. Mehmed el-muzaffer dâima” yazılı bir tuğra vardır. Bu vakfiyeden, Germiyan-lılar’ın Osmanlı himayesinde olduğu ka­ti şekilde anlaşılmaktadır. Yâkub Bey’in ölümünden sonra Kütahya sancak bey­liğine Timurtaş Paşazade Umur Bey’in oğlu Osman Çelebi gönderilerek Germi­yan üzerindeki Osmanlı himaye siyaseti fiilî şekle dönüştürülmüştür.

Teşkilât ve Kültür Hayatı

XIV. yüzyıl baş­larında Batı Anadolu’da en güçlü beylik­lerden biri olan Germiyanoğullan’nın teşkilâtı diğer Türkmen beyliklerinden pek farklı değildir. I. Yâkub Bey ailenin en ileri gelen şahsiyeti olarak devlet re­isi durumundaydı ve “ulu bey” idi. Ona bağlı beyler ailenin ortak malı olan ara­ziyi paylaşmışlar ve onun adına idare etmişlerdi. Yâkub Bey’in oğlu Mûsâ Eğ­ridir ve civarında idarecilik yapmakta iken beyliğin başında Süleyman Şah bu­lunuyordu. Kitabelerden anlaşıldığına göre Germiyan beyleri “el-emîrü’l-kebîr, sultânü’l-Germiyâniyye. melikü’l-ümerâ ve’l-küberâ, sultânü’l-muazzam” gibi unvanlarla anılmaktaydılar.

Germiyan Beyliği sarayı hakkında dev­rin kaynaklannda ayrıntılı bilgiler yok­tur. Geç devir müellifleri, Kütahya’daki sarayın Germiyanoğulları döneminden kalma olduğunu yazarlar. Evliya Çelebi sarayı 360 odalı, divanhaneleri, hamam­ları, geniş bir bahçesi olan büyük bir yer olarak tarif eder. Ömerî’ye göre Yâkub Bey zamanında sarayda emîrler, vezir­ler, kadılar, kâtibler ve köleler bulunu­yordu. Saray II. Yâkub Bey döneminde bir ilim ve kültür merkezi oldu. Germi-yanoğullan’nın iç teşkilâtlan içinde emîr-lerin yer aldığı bilinmektedir. Sandıklı’daki bir kitabede Hüsâmeddin Yâkub b. Umûr’un “emîrü’l-muazzam” sıfatıyla anıldığı dikkati çeker. Nişancılık ve def­terdarlık gibi büroların da bulunduğu, Seyhoğlu Mustafa’nın bu iki görevi yeri­ne getirdiği bilinmektedir. Ordu kuman­danlarına ise subaşı deniyordu. Kaynak­larda Aydınoğlu Mehmed Bey, Özbek Su­başı, Hisar Bey gibi kumandanların ad­ları zikredilir.

Germiyan toprak sistemi ve idaresi Selçuklu teşkilâtının devamıdır. İktâ sis­teminin uygulandığı ve bununla ilgili ba­zı karînelere Osmanlılar dönemine ait tahrir defterlerinde rastlandığı söylene­bilir. Nitekim tahrir defterlerinde. Ger­miyanoğulları tarafından vaktiyle veri­len muafiyetlerin sürdürüldüğü, vakfiyelerin geçerli sayıldığına dair pek çok kayıt mevcuttur. Bütün bu kayıtlar, Germiyanoğullannın diğer beylikler gibi sistemli bir toprak teşkilâtına sahip olduğunu ve bununla ilgili teşkilâtın oluşturuldu­ğunu göstermektedir.

Toprak sistemi yanında iktisadî ha­yatta ticaretin ve sanayinin de nisbeten gelişmiş olduğu anlaşılmaktadır. Özel­likle çeşitli pamuklu dokumaların imal edildiği ve bunların çok tutulduğu kay­naklardaki bilgilerden çıkanla bilmekte­dir. Meselâ 1381’deki düğün sırasında Osmanlılara giden hediyeler arasında Denizli bezi gönderilmiştir. Ayrıca Ger­miyan askerlerinin süslü, kırmızı atlas­tan elbiseleri bulunduğunu Ömerî zik­retmektedir. Menderes yolu ile Kütahya şaplan ve çeşitli mallar, özellikle atlar ve pirinç şevki yapılmaktaydı. Gümüş madeni de bol olarak çıkarılıyordu. Bur­sa-Kütahya arasında ticarî bakımdan yoğun bir ilişki vardı. İç bölgelerden ve Ege’den gelen yabancı menşeli mallar Kütahya yolu ile Bursa’ya giriyordu. Kü­tahya bölgesinde bulunan konar göçer teşekküller de çeşitli hayvan ürünleri el­de ediyorlardı.

Germiyanoğulları zamanında edebî ve ilmî faaliyet oldukça canlıydı. Türk dili bu bölgede büyük bir gelişme gösterdi. Seyhoğlu Sadreddin Mustafa, Şeyhî Si­nan, Ahmedî, Ahmed-i Dâî gibi müellif­ler ve şairler bu sahada yetişmişler, XV. yüzyıl Türk edebiyatının doğmasında önemli bir yere sahip olmuşlardı. Bun­lar Germiyanoğulları adına eserler kale­me aldılar. Şeyhoğlu’nun Süleyman Şah’ın isteğiyle tercümeler yaptığı, Şeyhî Si­nan’ın II. Yâkub Bey’in musahibi ve ta­bibi olduğu. Ahmedî’nin İskendernâme adlı eserini Süleyman Şah adına yazma­ya başladığı, Ahmed-i Dâî’nin II. Yâkub Bey’in emriyle Ta’birnâme”yi Farsça’­dan Türkçe’ye çevirdiği bilinmektedir. Bu müelliflerin sonradan Osmanlılar’a intisap ettiği düşünülecek olursa Ger-miyanlılar’ın Osmanlı ilim ve kültür ha­yatında önemli bir yeri olduğu anlaşılır. Öte yandan II. Yâkub Bey’in taş vakfiye­si de kültür açısından ayrı bir yere sa­hiptir. 1314 tarihinde yapılmış olan Vâcidiye Medresesi’nde İslâmî ilimler ya­nında astronomi ilmiyle ilgili dersler de okutulmuştur. Germiyanoğulfan’nın Kü­tahya, Denizli. Afyon, Uşak, Kula, Sandık­lı gibi şehir ve kasabalarda eserleri bu­lunmaktadır.

TDV İslâm Ansiklopedisi