Kimek. IX ve X. Yüzyıllarda İrtiş boylarında yaşayan bir Türk kavmi.
Kimekler’in adı Orhun Kitâbeleri’nöe geçmediği gibi Çin yıllıklarında da görülmez. Onların. On Oklar’ın Tulu kolundan veya başka bir topluluğundan olduklarını düşündürecek bir işaret de yoktur. Gerdizî’nin naklettiği bir rivayette Kimekler Tatar asıllı olarak gösterilirler. Buna göre Tatar hükümdarının Şed (Şad ?) ismindeki küçük oğlu tahtı ele geçirmek için ağabeyi ile mücadeleye girişmiş, ancak başarı gösteremeyince en sevdiği cariyesini yanına alıp İrtiş boylarına kaçmış, otu ve avı bol olan bu yeri yurt edinmiş, bir müddet sonra Tatarlar’ın çocuklarından yedi kişi gelerek hizmetine girmiş ve bu yedi Tatar çocuğundan zamanla Kimekler’in yedi boyu çıkmıştır. Ancak bu rivayet kaynaklarca desteklenmez. Aksine. Kimekler’in X. yüzyılın birinci yarısında Türk âlemini temsil eden ve birbirlerinin dillerini kolayca anlayan beş büyük Türk kavminden (Oğuz, Karluk, Tokuz Guz-Uygurlar, Kırgızlar) biri olduğu belirtilir. Gerdİzî, Ki-mek boylarını İmi İmek (Yimek = Yemek). Tatar, Balânder, Hıfçâk (Kıfçak = Kıpçak), Lînkâz, Eclâd şeklinde isimlendirmiştir. Konuyla ilgili diğer önemli bir kaynak olan Hudûdü’l-‘âlem’de ise hakan unvanını taşıdığı söylenen Kimek hükümdarının on bir “âmirinin (bey) bulunduğu belirtilmektedir. Bu da Hudûdü’l âlem’e göre Kimekler’in on bir boydan oluştuğunu gösterir. Bununla beraber kaynakta bu boylardan sadece Hıfçâk. Yagsûn Yâsû, K.r k.r hân ve Yemekiyye (Yemek) gibi bazılarının adları verilmiştir. Bunlardan Hıfçâklar’ın geleneklerinin çoğunlukla Oğuzlar’a uyduğu söylenmektedir.
Kimek kavminin asıl yurdu Yukarı İrtiş boylanyla onu çeviren topraklardı. X. yüzyılın ilk çeyreğinde yurtlan batıda Tobol’a kadar uzanan Kimekler kışın Aşağı Seyhun boylarında, yazın kuzeydeki bozkırlarda yaşayan Oğuzlarla komşu oldular. Kimekler IX ve X. yüzyıllarda tam göçebe bir hayat yaşıyorlardı. Hudûdü’ câlem’e göre Kimekler’in hükümdarı yaz aylarında Yemekiye adlı kasabada otururdu. Kimek ülkesinde ayrıca İrtiş’in kıyısında Dihi Çöb adlı bir de köy mevcut olup yazın buranın nüfusu oldukça artardı. Bu köyde Mâverâünnehir’den gelmiş müslüman tacirler de bulunurdu.
Diğer Türk kavimleri gibi Kimekler de başlıca koyun, at ve sığır beslerlerdi. Ülkeye gelen İslâm tacirlerine koyun, sincap (teyin). samur, kakum ve kunduz derileri satılmaktaydı. Ayrıca köle ve câriye ticareti de yapılırdı. Buna karşılık Kimekler başta tuz olmak üzere dokuma mamulleri, kılıç, hançer gibi silâhlarla özengi, ağızlık)- suluk gem demiri) gibi biniş takımına ait şeylerle kuru üzüm ve ceviz gibi pek çok ihtiyaç maddesini bu tüccarlardan sağlarlardı.
Hudûdü’l-‘âlem’de Kimek hükümdarlarının “hakan” unvanını taşıdığı yazılmakla beraber Gerdizî’de Kimek melikinin “yabgu” ve Mücmelü’t-tevârîh’te “tutug” unvanıyla anıldığı görülmektedir. İkinci ifadenin daha doğru olduğu kabul edilmekle birlikte tutuglardan hiçbirinin adı ve yaptığı işler hakkında bilgi verilmemektedir.
XI. yüzyılda Kimek adı ortadan kalkmış ve kabile İrtiş boylarında Yemekler. Tobol ve Yayık (Ural) ırmakları kıyılarında da Kıfçaklar tarafından temsil edilmiştir. Fakat her ikisi de savaşçı olan bu topluluklardan Kıfçaklar. Yemekler’in kendileriyle akraba olduklarını kabul etmemektedir. Yemekler’in önemli bir kısmı XII. yüzyılın ikinci yarısında Hârizmşahlar Devleti’nin hizmetine girmiştir. Hârizmşah Sultan Muhammed’in annesi Terken Hatun’un Yemekler’in Bayavut oymağından bir beyin kızı olduğu bilinmektedir. Sultan Celâleddin Mengübirtî ile Yakındoğu’ya gelen Hârizmliler arasında onlara mensup birlikler de bulunmaktaydı. Kimekler’den Kıfçaklar ise XI ve XII. yüzyıllarda Oğuzlar’ın yurtlarından önemli bir kısmını ellerine geçirmişlerdi. XII. yüzyılda, Kıfçak ve Yemekler’le akraba olan Kanglılar ortaya çıktılar ve zamanla önem kazandılar. XIII. yüzyılın başlarında İrtiş İle Yayık arasındaki toprakların çoğu onların hâkimiyetine girdi. Günümüzdeki Özbekler, Kazaklar, Karaçay-Balkarlar, Kumuk, Kırım ve Kazan Türkleri Kıfçak, Yemek ve Kanglılar’ın, dolayısıyla Kimekler’in torunlarıdır.
TDV İslâm Ansiklopedisi