Kitâbü’l-‘İlel. Ahmed b. Hanbel’in (Ö. 241/855) hadislerde ve râvilerde görülen kusurlara dair eseri.
Tam adı Kitâbü’l-‘İlel ve ma’rifeti’r-ricâl olup râvilerin ve rivayetlerin tenkidi konusunda talebelerinin sorduğu sorulara Ahmed b. Hanbel’in verdiği cevaplardan meydana gelmektedir. Eseri müelliften oğlu Abdullah rivayet ederek bazı ilâvelerde bulunmuş, ondan da talebesi Ebû Ali Muhammed b. Ahmed es-Sawâf rivayet etmiştir. Soru ve cevap tarzında yazıldığı için sistematik olarak bölümlere ayrılmayan kitapta hadislerde görülen illetlerle hadis ricali ve tarihi hakkında bilgi verilmiş, yer yer çeşitli konularda hadisler rivayet edilmiş, dirâyetü’l-hadîsin bazı meselelerine temas edilmiştir. Kitâbü’l-‘İlel Buhârî’nin et-Târîhu’l-kebîr, İbn Ebû Hâtim’in Kitâbü’l-Cerh vel-ta’dfTi gibi kitaplara kaynaklık etmiş; Ukaylî, İbnü’l-Münâdî, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki, İbnü’s-Salâh eş-Şehrezurî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi âlimler üzerinde de etkili olmuştur.
Eserin eldeki tek nüshası. 343’te (954) Ebû Ali Muhammed b. Ahmed es-Savvâfa arzedilen ve Abdullah b. Ahmed b. Hanbel’in nüshasıyla karşılaştırılan Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yazmasıdır. Talat Koçyiğit ile İsmail Cerrahoğlu bu nüshanın ilk yansını devamını da II. cilt (İstanbul 1987) olarak yayımlamışlardır. Naşirler tarafından paragraflar halinde numaralanmış olan eserin I. cildinde 2789, II. cildinde 2574 paragraf yer almıştır. Kitâbü’l-‘İlel daha sonra Vasiyyullah b. Muhammed Abbas ve el-Câmf ti’l-llel ve mcfrileti’r-ricâl adıyla Muhammed Hüsâm Beyzûn aynı nüshayı esas alarak neşretmiştir. Ahmed b. Hanbel’in ilel konusundaki görüşlerini başka talebeleri de derlemiş; oğlu Salih, talebeleri Merrûzî ve Ebü’l-Hasan Abdülmelik b. Abdülhamîd el-Meymûnî tarafından bir araya getirilen görüşlerini Subhî Bedri es-Sâmerrâî Miti kelâmı’î-imâm Ebî ‘Abdiilâh Ahmed b. Hanbel fî Hîeli’l-hadîs ve maarifeti’r-ricâl adıyla yayımlamıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi