Kitâbü’l-‘İlel. Ebû Isâ et-Tirmizî’nin (ö. 279/892) hadislerde ve râvilerde görülen kusurlara dair eseri.
Kusursuz gibi görünen hadislerin metin ve senedlerinde bulunan ve ancak hadis otoritelerince farkedilebilen gizli kusur veya illetlerle erken dönemlerden itibaren pek çok âlim ilgilenmiş; Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Buhâri, Müslim, Ebû Zür’a er-Râzî, îbn Ebû Hatim ve Dârekutnî gibi muhaddisler bu konuda eserler vermişlerdir. Tirmizî biri küçük. diğeri büyük [el-‘İlelü’l-kebîr, el-‘Helü’l-müfred] olmak üzere iki Kitâbü’l-İlel kaleme almıştır. Tirmizî’nin dendiği zaman onun el-‘İlelü’l-kebîr’i kastedilir. Bu iki eserden el-‘İlelü’ş-şağîr, Tirmizî’nin el-Camicu’s-sahîh”min sonunda müstakil bir bölüm halinde yer almış olup Tirmizî bu çalışmasında el-Câmi u’ş-şahîh’te takip ettiği usulü, kaynaklarını, eserde geçen râvileri ve terimleri açıklamış, başta Buhâri ve Ebû Zür’a er-Râzî olmak üzere İbn Şîrîn. Eyyûb es-Sahtiyânî, Süfyân es-Sevrî, Abdullah b. Mübarek. Ali b. Medînî ve Yahya b. Saîd el-Kattân’ın görüşlerinden faydalanarak cerh ve ta’dîlin gerekliliği, isnadın önemi, mâna ile hadis rivayetinin yapılabilmesi için aranan şartlar, hadis tahammül yolları, hadisin garîb sayılmasının sebepleri ve mürsel hadisin değeri gibi konulan işlemiş, râviler hakkında yaptığı nakil ve değerlendirmelerde ifrat ve tefritten uzak bir yol takip etmiştir. el-‘İleJü’ş-sağîr, ihtiva ettiği konular bakımından ilk usûl-i hadis kitaplarından biri olduğu söylenen Râmhürmüzî’nin el-Muhaddişü’l-/âşji’ından daha kapsamlı ve daha sistematiktir. İbn Receb el-Hanbelî Tirmizî’nin el-Câmi’u’ş-şahîh’ine bir şerh yazmış, yirmi cilt olduğu belirtilen bu şerhten el-Câmfin elli birinci kitabı mahiyetindeki el-‘İIelü’ş-şağîr’in şerhi olan Şerhu İle-li’t-Tirmizî günümüze kadar gelmiş ve büyük ilgi görmüştür. Hemmâm Abdürrahîm Saîd, İbn Receb’in Şerhu ‘İleli’t-Tirmizî adlı bu eseri üzerine el-cİlel fi’î-hadîş adıyla bir doktora çalışması yapmıştır.
Tirmizî’nin el-‘İlelü’l-kebîr, muhtevasının genişliği yanında konularının çeşitliliği bakımından el-‘İlelü’ş-şağîr’den daha zengin olup büyük bir bölümü el-Câmiu’ş-şahîh’te yer almıştır. Ebü Tâlib el-Kâdî eseri el-Câmiçu’ş-şahîh”\n bablarına göre yeniden düzenlemiş, onun Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunan bu çalışmasının yazma nüshası Hlelü’t-Tirmizî el-kebîr adıyla yayımlanmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi