1468 yılında Fâtih Sultan Mehmed Konya’yı Karamanoğullan’ndan aldıktan sonra harap olan surları onartmıştır. Dış sura bitişik Ahmedek bu dönemde zindan olarak kullanılmıştır. Bugünkü Zindankale adı da buradan gelmektedir. XVIII. yüzyıl kaynaklarında ve XIX. yüzyıl başlarına ait gravürlerde surlar sağlam görünmektedir. Ancak bu yüzyılın ortalarında şehre gelen Charles Texier surların sökülüp taşlarının kamu ve özel inşaatlarda kullanıldığını anlatır. Bugün ne iç kalenin ne de dış kalenin surlarından herhangi bir parça mevcuttur. Tek İstisna, üzerinde Alâeddin Köşkü denilen II. Kılıcarslan Köşkü’nün bulunduğu burç kalıntısıdır. Bazı kazılarda sur temellerinde kullanılan daha önceki devirlerin yapılarından devşirilmiş parçalara rastlanmıştır.
Camiler. Pîrî Mehmed Paşa Camii 1524 yılında inşa edilmiştir. Etrafındaki Karamanoğlu eseri Siyavuş Velî Türbesi, hamam, medrese ve zaviye ile küçük bir manzume oluşturur. Sultan Selim Camii ve Külliyesi Mevlânâ Dergâhı’nın batısındadır ve Konya’da klasik Osmanlı mimarisinin eşsiz bir Örneğini oluşturur. İnşasına II. Selim’in Konya valiliği sırasında başlanmış ve hükümdarlığı zamanında tamamlanmıştır. Caminin batı bitişiğindeki Yûsuf Ağa Kütüphanesi XVIII. yüzyılda inşa edilmiştir. Caminin kuzey tarafına yaptırılan han ve imaret gibi vakıf yapılar 1958’de belediyece yıktırılmıştır.[bk. Sultan Selim Camii ve Külliyesi]
Şerefeddin Camii hükümet konağının kuzeyinde olup XVI. yüzyılın sonlarında yenilenen klasik bir Osmanlı eseridir. Plan olarak Mimar Sinan’ın İstanbul’daki Kılıç Ali Paşa Camii’ne benzemektedir. Aziziye Camii, çarşı içinde ilk olarak ahşaptan 1676 yılında Musâhib Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bu caminin yanmasından sonra 1874’te Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan’ın yardımı ile bugün mevcut olan barok üslûbundaki yapı inşa edilmiştir.[bk. Aziziye Camii] Kapı Camii de çarşı içerisindedir. 1658 yılında yaptırılan cami 1811’de yenilenmiş ve daha sonra yanmıştır. Bugünkü cami 1868 yılında yeniden yapılmıştır. Konya’da Osmanlı döneminde inşa edilen ahşap tavanlı, kırma çatılı camilerin önemlilerinden olan Hacı Fettah Camii, aynı adla anılan mahallede 1712 yılında Abdülfettah ve Abdullah çavuşlar tarafından yaptırılmıştır. Ovalıoğlu Camii’nİ 1764’te Vali Çelik Mehmed Paşa inşa ettirmiştir. Nakiboğlu Camii, 1762 yılında Konya müftüsü Nakîbülhac Seyyid İbrahim tarafından yaptırılmış ve 1926’da etraflıca onarılmıştır. Arslanlı Kışla Camii 1819 yılında inşa edilen ahşap direkli bir cami olup ahşap oyma ve kalem işi süslemeleri bakımından zengindir. Köprübaşı Camii’ni 1826’da Cemâleddin Çelebi yaptırmıştır. Nâmık Paşa Camii 1888’de inşa edilmiştir. Anber Reis Camii XIII. yüzyılda Selçuklu devrinde yaptırılmış, Karamanoğulları zamanında tamir edilmiştir, i 911 ‘de Vali Ârifî Paşa’nın arzusu üzerine Mimar Muzaffer Bey tarafından projelendirilerek yenilenmiştir. Cami ile Gazi Lisesi arasındaki yol üzerinde kalan XIII. yüzyıla ait Anber Reis Türbesi yıktırılmıştır. Osmanlı devrinde Selçuklu cami ve mescidleri onarılarak kullanılmıştır. Ahşap direkli bir Selçuklu camisi olan Sâhib Ata Camii geçirdiği yangından sonra 1871 yılında bugünkü şekline kavuşmuştur. En önemli onarımlar II. Abdülhamid zamanında Alâeddin Camii’nde yapılmış, Vali Surûrî Paşa’nın 1891 yılında yaptırdığı değişiklikle cami son şeklini almıştır. Bu devirde inşa edilen önemli mescidlerden Meydânî Mescidi Çiftemerdiven mahallesinde olup 1585’te Meydânî Ali oğlu Ahmed Bey tarafından yaptırılmıştır. Cevizaltı Mescidi’ni 1880 yılında aynı adlı mahallede Konya müftüsü Abdullah Efendi inşa ettirmiştir.
Medreseler. Osmanlı devrinde yapılmış altmış civarında medreseden hiçbiri günümüze kadar gelmemiştir. Bunların büyük bir kısmı kerpiçten inşa edilmiş bir avlu etrafında sıralanan önleri revaklı öğrenci hücrelerinden meydana geliyordu. Tesbit edilebilen önemli medreselerden Taşkapı Medresesi 1676 yılında Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Nakiboğlu Medresesi 1764’te inşa edilmiştir. Ovalıoğlu Medresesi XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Çelik Mehmed Paşa tarafından yaptırılmıştır. Yûsuf Ağa Medresesi 1797 yılında inşa edilmiştir. Ziyâiye Medresesi’ni 1813’te Esenlerlizâde yaptırmıştır. Nuriye Medresesi 1901 yılında Hacı Mehmed Efendi tarafından inşa edilmiştir. Saraçoğlu, Mahmudiye, Pîrî Paşa medreseleri ise daha önce tekke olarak kurulmuştu.
Tekke ve Zaviyeler. Konya’da Osmanlı döneminin en önemli tekke ve zaviyelerinin başında Mevlânâ Dergâhı gelmektedir. XX. yüzyılın başlarına kadar yapılan ilâve, onarım ve yenilemelerle büyük bir külliye halini almıştır.[bk. Mevlânâ Külliyesi] Günümüze gelen diğer tekke yapılan ise Mahmud Dede Zaviyesi. Süd Tekkesi. Gazezler Tekkesi’dir.
Türbeler. Konya’da Osmanlı devrinde yapılmış türbelerin en önemli örnekleri Mevlânâ Dergâhı’nın naziresinde bulunan türbelerdir. Bunlardan Hürrem Paşa Türbesi (1527), Hasan Paşa Türbesi (1573), Sinan Paşa Türbesi (1574), Fatma Hatun Türbesi (1621) sekizgen planlı tipik Osmanlı mezar yapılarıdır. Hürrem Paşa Türbesi’nin önünde bir revak bulunmaktadır. Aynı naziredeki Mahmud Bey Türbesi 1534 yılında inşa edilmiştir. Musalla Mezarlığı’ndaki Şeyh Şücâ (XVI. yüzyıl başı) ve Şeyh Halil (1597) türbeleri de önemli yapılardır.
Ticarî Yapılar. Osmanlı döneminde inşa edilen ticarî yapıların hiçbiri orijinal durumuyla günümüze kadar gelememiştir. 1S38 tarihli, dokuz kubbeli Konya Bedesteni 1901’de yıktırılarak yerine Sanayi Mektebi (bugünkü özel idare binası) yaptırılmıştır.[bk. bedesten] Konya Çarşısı 1869 yılında Vali Tevfık Paşa, buğday pazarı ise 190Tde Vali Ferid Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Yok olan ticaret yapılan ise şunlardır: II. Bayezid’in yaptır dığı Kiremitli Han, Behram Ağa’nın inşa ettirdiği Avlun Han. Mahmud Paşa’nın yaptırdığı Alaca Han, Kösem Valide Sultan’ın yaptırdığı Valide Hanı, Mustafa Paşa’nın İnşa ettirdiği Bezirganlar Hanı, Kethüda Aslan Ağa’nın yaptırdığı Aslan Ağa Hanı. XIX. yüzyılda inşa edilen Mecidiye Hanı günümüzde de kullanılmaktadır.
Su Mimarisi. Osmanlı devrinde şehre gelen su miktarı arttırılmış ve yeni su kaynakları bulunmuştur. Yavuz Sultan Selim zamanında Dutlu suyu getirilmiş, Kanunî Sultan Süleyman döneminde su miktarı arttırılmıştır. XIX. yüzyılda Vali Ferid Paşa, Kızılviran dağlarından Çayır-bağ suyunu demir borularla şehre akıtmıştır. Konya çeşmeleri değişik tipte inşa edilmiştir. Sivri kemerli çeşmeler yaygındır. Konya’da köşe başlarında, meydanlarda yaptırılan iki cepheli çeşmeler de vardır. Düz cepheli çeşmeler de ayrı bir grup oluşturur. Konya çeşmelerinin büyük bir kısmının ahşap sundurması bulunmaktadır. En eski çeşme Şemsi Teb-rîzî yakınlarındaki Yavuz Selim Çeşmesi’-dir (1519). Uluırmak’taki Gevrakî Çeşmesi (1537), Topraklık’taki Ak Çeşme (1554), Fakih Dede mahallesindeki Ali Paşa Çeşmesi (1555), Pîrî Mehmed Paşa Camii yanındaki Mehmed Ağa Çeşmesi (1589) eski örneklerdir. Konya’da kitâbeli 1OO’ün üzerinde çeşme bulunmaktadır. Konya’da çeşmelerden başka şadırvanlar da yapılmıştır. Mevlânâ Dergâhı Şadırvanı 1512’de inşa edilmiş ve XIX. yüzyılda yenilenmiştir. Diğer şadırvanlar Şerefeddin Camii Şadırvanı, Aziziye Camii Şadırvanı ve yıkılan Kapı Camii Şadırvam’dır. Şehirde Osmanlı döneminde yapılmış hamamlardan günümüze gelebilen Ahmed Efendi Hamamı (1676) çifte hamam olarak Mustafa Paşa tarafından inşa ettirilmiştir.
Sivil Mimari. Konya’nın sivil mimarlık eserleri olan eski evlerin çok azı günümüze ulaşabilmiştir. Bunlar, hayat denilen avlular içerisinde tek katlı veya iki katlı olarak yapılmıştır. Esas yapı malzemesi taş temel üzerine kerpiçtir. Düz toprak damlar XIX. yüzyıl sonlarına doğru kırma çatıyla kaplanmıştır. Ana plan tipleri hayatlı, rnâbeyinli, dış sofalı-iç sofalı olarak belirlenmiştir. Ahşap oyma çivili ve kalem işi süslemeli evler de bulunmaktadır.
Resmî Yapılar. Konya’da son Osmanlı devri ve Cumhuriyet dönemine ait önemli binalar mevcuttur. Vilâyet binası (1883), Gar binası (1889), Bağdat Oteli (XIX. yüzyıl sonu), Gazi Lisesi (1917), Mimar Muzaffer Bey’in yaptığı Kız Muallim Mektebi (1924), Gazi İlkokulu (1926), İsmet Paşa İlkokulu (1926) ve Hâkimiyet-i Milliye İlkokulu (1926) bunlardan bazılarıdır.
- Konya Mimari Eserleri -Karamanoğulları Dönemi- Hakkında Bilgi
- Konya Mimari Eserleri -Roma, Bizans, Selçuklu Dönemi- Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi